Hume David

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Hume

[hju:m]

David , ur. 26 IV 1711, Edynburg, zm. 25 VIII 1776, tamże,

brytyjski filozof, historyk i ekonomista, przedstawiciel brytyjskiego oświecenia.

Urodził się 26 IV 1711 w Edynburgu. Pochodził ze średniozamożnej rodziny ziemiańskiej. W latach 1723–27 studiował na uniwersytecie w Edynburgu języki klasyczne, prawo oraz filozofię. W latach 1734–37 przebywał we Francji, gdzie napisał główne dzieło Traktat o naturze ludzkiej (t. 1–3 1739–40, polskie wydanie 2 t. 1–2 1963). Dzieło zostało źle przyjęte, poglądy w nim przedstawione utrudniły mu karierę akademicką — odrzucono jego kandydaturę na stanowisko kierownika katedry filozofii moralnej w Edynburgu oraz katedry logiki w Glasgow. W latach 1752–57 został bibliotekarzem w Edynburgu i pracował nad 6-tomową History of England (wyd. 1754–62). W 1763–66 był sekretarzem w ambasadzie w Paryżu. Zetknął się tam m.in. z J. d’Alembertem, D. Diderotem, P. Holbachem, C.A. Helvetiusem, J.-J. Rousseau. Po powrocie do kraju odsunął się od życia politycznego, osiadł w Edynburgu, gdzie zmarł 25 VIII 1776.

Teoria poznania

W teorii poznania Hume był spadkobiercą rodzimej tradycji empirycznej (F. Bacon, J. Locke, G. Berkeley). Wykluczał rozum jako podstawę poznania, za jedyne zaś źródło w tym względzie uważał wrażenia (impresje), warunkujące powstawanie w umyśle ludzkim idei. Sama myśl posiada jedynie „zdolność łączenia, przekształcania, powiększania lub umniejszania materiału dostarczanego nam przez zmysły” (Badania dotyczące rozumu ludzkiego 1748, wydanie polskie 1919, wydanie współczesne 1977). Między ideami, według Hume’a, panuje związek asocjacyjny (asocjacjonizm). Sformułował on prawa kojarzenia idei, które może dokonywać się w trojaki sposób: przez podobieństwo (myśl o ranie przywołuje myśl o bólu), przez styczność w czasie i przestrzeni (np. opis wydarzeń historycznych) oraz na zasadzie związku przyczynowego (analiza następujących po sobie i wynikających z siebie faktów).

Wychodząc z empirystycznych, indukcjonistycznych i sensualistycznych założeń, Hume przeprowadził znaną krytykę pojęcia związku przyczynowego. Przyczynowość nie tkwi, wg niego, w świecie obiektywnym, lecz stanowi rezultat obserwacji i kojarzenia zachodzących tam zjawisk. Szukając przyczyn lub skutków, wychodzimy poza stwierdzone fakty i domyślamy się, na podstawie przyzwyczajenia, związków między nimi. Związek przyczynowo-skutkowy jest jedynie „nawykiem”, w konsekwencji którego „po przyczynach, które wydają się podobne, spodziewamy się podobnych skutków”.

Sceptyk i agnostyk

Poglądy Hume’a cechuje sceptycyzm oraz agnostycyzm. Sceptycyzm jego nie miał charakteru skrajnego czy tym bardziej absolutnego, lecz postulował jedynie ostrożność i bezstronność w wygłaszaniu sądów. W swym agnostycyzmie wychodził Hume od przeświadczenia, iż człowiekowi są dostępne jedynie jego, bazujące na doświadczeniu, przeżycia psychiczne, faktu zaś, czy poza nimi istnieje jakiś świat obiektywny nie można potwierdzić ani odeprzeć za pomocą doświadczenia. Z przekonania, iż poznajemy nie świat obiektywny, lecz nasze przedstawienia o nim, wypływa też fenomenalizm, rozwijany następnie (podobnie jak agnostycyzm) z innych pozycji przez I. Kanta. W swej tendencji do ustalania pewności granic poznania był Hume prekursorem stanowiska określonego później mianem pozytywizmu. Do jego programu walki z metafizyką nawiązywali „pierwsi” pozytywiści, zwłaszcza zaś empiriokrytycy (E. Mach, R. Avenarius) i neopozytywiści.

Deista

W poglądach na religię był Hume deistą, odnosił się sceptycznie do możliwości udowodnienia istnienia Boga. Twierdził natomiast, iż religia jest koniecznym wytworem ludzkiej psychiki i społecznej okoliczności. Faktu odwoływania się do religii nie tłumaczył nieznajomością praw przyrody czy też instynktownymi potrzebami ludzi. Religia przybiera w jego systemie wymiar naturalny w tym sensie, iż „pierwsze idee religijne nie wywodzą się z rozmyślań nad dziełami natury, lecz z troski o to, co zdarzy się w życiu” (Dialogi o religii naturalnej, napisane ok. 1751, wydane 1779, wydanie polskie 1962).

Poglądy etyczne

W poglądach etycznych był Hume umiarkowanym antyracjonalistą; głosił program etyki opisowej, bazującej na faktach i obserwacji; cele naszych działań winny być wszakże wyznaczane przez uczucie, oparte na zasadzie sympatii, stanowiącej główny czynnik moralnego postępowania. Etyka Hume’a była zorientowana społecznie, przeciwstawiała się etycznemu egoizmowi i preferowała postawę altruistyczną. Hume podkreślał takie cechy charakteru, jak miłość, przyjaźń, współczucie czy wdzięczność. Do najważniejszych zalet moralnych człowieka zaliczał życzliwość i sprawiedliwość, a także skromność, cierpliwość, pogodę ducha i umiarkowanie. Hume’a można uznać za etycznego utylitarystę; uważał, iż cnoty człowieka są zawsze pożyteczne — bądź dla jednostki (pracowitość, oszczędność), bądź dla ogółu (np. ofiarność).

W pracach ekonomicznych Hume występował przeciw merkantylizmowi, był zwolennikiem wolnego handlu.

Inne dzieła

Inne ważniejsze dzieła Hume’a: Essays Moral and Political (t. 1–2 1741, polski wybór pt. Eseje z dziedziny moralności i literatury 1955), Badania dotyczące zasad moralności (1751, wydanie polskie 1975); napisał także autobiografię Mój żywot (1777, w: Dialogi o religii naturalnej).

Bibliografia

The Philosophical Works, ed. T.H. Green, T.H. Grose, vol. 1–4, London 1874–75.