Hugo Victor Marie

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Hugo

[ügọ]

Victor Marie , ur. 26 II 1802, Besançon, zm. 22 V 1885, Paryż,

francuski poeta, dramaturg, powieściopisarz, polityk, przywódca i teoretyk romantyzmu.

Urodził się 26 II 1802 w Besançon. Od 1841 był członkiem Akademii Francuskiej. Uczestniczył w przeobrażeniach ideowych, politycznych i artystycznych swojej epoki, stając się jedną z najwybitniejszych postaci XIX w. we Francji. Przez wiele lat był monarchistą, legitymistą (od 1845 parem Francji), później stał się zwolennikiem republiki i potępił zamach stanu Napoleona III (1851). Do 1870 przebywał na wygnaniu (Bruksela, wyspy Jersey i Guernsey); po powrocie zasiadał w Zgromadzeniu Narodowym, a następnie (od 1876) w Senacie, występował w obronie komunardów, zmarł 22 V 1885 w Paryżu, został pochowany w Panteonie.

Dramaty

Victor Hugo uprawiał wszelkie gatunki literackie. Debiutował tradycyjnym zbiorem wierszy Odes et poésies diverses (1822) i powieścią grozy Han z Islandii (1823, wydanie polskie 1930). Wcześnie okazał się nowatorem w dziedzinie teatru — w przedmowie do Cromwella (1827, przekład polski w: Manifesty romantyzmu 1790–1830 1975) sformułował teorię dramatu romantycznego, przeciwstawiając go klasycznej tragedii; burzliwa premiera sztuki Hernani, czyli Honor kastylski (25 II 1830; wydanie polskie 1830) stała się przełomowym punktem batalii romantycznej. Do 1843, kiedy niepowodzenie dramatu Burgrafowie (wydanie polskie 1861) zaznaczyło schyłek romantyzmu w teatrze i skłoniło autora do rezygnacji z pisania dla sceny, stworzył wiele sztuk, np.: Maria Delorme (1831, wydanie polskie 1863), Król się bawi (1832, wydanie polskie 1865), Lukrecja Borgia (1833, wystawienie polskie 1844) oraz — jedną z najwybitniejszych — Ruy Blas (1838, wystawienie polskie 1841).

Poezja romantyczna i proza historyczna

Jednocześnie Hugo stał się największym poetą epoki, twórcą, który postawił sobie określone zadanie — misję doskonalenia jednostki i obywatela, moralny i społeczny postęp człowieka i ludzkości, a z poezji uczynił instrument kształtowania ludzkiej świadomości. Jego kolejne tomy wierszy: Odes et ballades (1826), Les orientales (1829), Les feuilles d’automne (1831), Les chants du crépuscule (1835), Les voix intérieures (1837) i Les rayons et les ombres (1840), ukazują nie tylko bogactwo ekspresji i mistrzostwo techniczne, lecz także różnorodność tematyki, zainteresowanie sprawami społecznymi i politycznymi, przyrodą, świadomość istnienia w świecie oraz obcowania z wielką tajemnicą świata. Ta sama materia wypełniła pierwsze powieści historyczne Hugo: Bug-Jargal, albo Powstanie na San Domingo (1826, wydanie polskie 1829), Ostatni dzień skazańca (1829, wydanie polskie 1930) — rodzaj gwałtownej mowy oskarżycielskiej przeciwko karze śmierci, i Katedra Marii Panny w Paryżu (1831, polskie wydanie 1 pt. Kościół P. Marii w Paryżu 1846) — tragiczny poemat przeznaczenia. Publikował też romantyczne relacje z podróży (tom szkiców Ren 1842, wydanie polskie 1987). Po 1843 przeważała działalność publiczna Hugo jako akademika i para Francji; występował m.in. w sprawie polskiej (np. 1846 mowa w Izbie Parów pt. La Pologne).

Pamflety polityczne i wielkie powieści

Choć lata wygnania oznaczały przegraną Hugo polityka, były czasem walki dla człowieka pióra. Otworzył je pamflet polityczny Napoleon Mały (1852, wydanie polskie 1930), lecz przyniosły one przede wszystkim obfitą twórczość poetycką i powieściową. Poezja Hugo tego okresu prezentowała całą skalę rejestrów poetyckich oraz akcenty profetyczne i mesjanistyczne: satyry polityczne z tomu Chłosta (1853), liryczne i mistyczne poematy ze zbioru Les contemplations (1856), wiersze liryczne Les chansons des rues et des bois (1865) oraz epicki fresk ludzkości, dzieje zmagania się dobra ze złem z końcową wizją XX w., wolnego od zła — Legenda wieków (cz. 1 1859, wydanie polskie 1860); fresk ten, którego cz. 2–3 ukazały się 1877–83, dopełniają wydane pośmiertnie poematy La fin de Satan (1886) i Dieu (1891). Na wygnaniu Hugo pracował też intensywnie nad wielkimi powieściami, jak Nędznicy (1862, wydanie polskie 1862), gdzie ukazał konflikt jednostki ze społeczeństwem i szeroką panoramę społeczną ówczesnej Francji, oraz Pracownicy morza (1866, wydanie polskie 1866) i Człowiek śmiechu (1869, wydanie polskie 1869), a także nad studium William Shakespeare (1864) zawierającym wykład jego poglądów filozoficznych i estetycznych.

Po powrocie do Francji opublikował tom poematów L’année terrible (1872), wyrażających ból na widok kraju sponiewieranego przez wojnę francusko-pruską 1870–71, wiersze dla wnucząt L’art d’être grand-père (1877), powieść historyczna Rok 93 (1874, wydanie polskie 1874), szkice historyczne na temat zamachu stanu Napoleona III Historia zbrodni. Zeznanie świadka (1877, wydanie polskie t. 1–4 1878) oraz wiersze satyryczne i liryczne Les quatre vents de l’esprit (1881). Pośmiertnie ukazał się m.in. tom utworów teatralnych Théâtre en liberté (1886) oraz zbiory poezji Toute la lyre (1888) i La dernière gerbe (1902).

Recepcja w Polsce

Znakomity powieściopisarz, wybitny dramaturg, ostry pamflecista, Hugo był przede wszystkim wielkim poetą, którego dzieło, odznaczające się bogactwem form, siłą ekspresji i skalą wizjonerstwa, patronuje francuskiej poezji od A. Rimbauda do nadrealistów. W Polsce popularność Hugo datuje się od połowy XIX w.; jego powieści i dramaty ukazywały się wkrótce po wydaniu oryginału. Zbiorowe wydanie powieści Dzieła (t. 1–28 1928–31); wybory poezji, głównie w przekładzie Z. Bieńkowskiego: Chłosta (1952), Poezje polityczne (1954), Liryki i poematy (1962), Poezje wybrane (1976), Poematy wybrane (1985); wybór pism Literatura i polityka (1953), Oeuvres complètes (t. 1–18 1967–70).

Hugo był także rysownikiem (szkice z podróży, romantyczne w nastroju pejzaże, fantastyczne motywy architektoniczne); zachowało się ok. 3 tys. jego prac.

Dekoracja teatralna, projekt dekoracji do Hernaniego, J.B. Lavastreo V. Hugo, reż. E. Perrin, Paryż (1879).

Hugo Victor Marie, Ruiny zamczyska, rysunek lawowany, 1857 — Musée Victor Hugo, Paryż

Hugo Victor, Nędznicy, ilustracja przedstawiająca Gawrosza, wydanie 1866