Homer

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Homer, Hómēros, żył najprawdopodobniej w VIII w. p.n.e.,

poeta grecki, znany jako autor Iliady i Odysei.

Żył najprawdopodobniej w VIII w. p.n.e. W starożytności niektórzy przypisywali mu autorstwo również innych poematów epickich oraz tzw. hymnów homeryckich i poematów heroikomicznych Batrachomyomachia [‘wojna żabiomysia’] i Margites (zachowane tylko kilka wersów).

Autorstwo Iliady i Odysei

W epoce hellenistycznej, gdy zaczęto zestawiać różnice między Iliadą a Odyseją — w języku, w szczegółach tych samych mitów — powstawały wątpliwości, czy Homer jest autorem obu eposów; również świat przedstawiony w Odysei wydawał się odmienny od świata Iliady; skłaniało to — i skłania także współczesnych badaczy Homera — do uznawania Odysei za dzieło na tyle młodsze od Iliady, że wymaga to przyznania autorstwa obu utworów 2 różnym poetom; inni uczeni, biorąc pod uwagę głębokie związki i paralele między Iliadą i Odyseją, utrzymują, że wskazywane różnice nie są aż tak istotne, by było konieczne przyjmowanie, iż autorami są 2 różni twórcy; uważają oni przy tym za nieprawdopodobne, by starożytność nie znała (bądź zapomniała) imienia owego drugiego genialnego poety, jakoby prawdziwego autora Odysei (lub Iliady — jeśli Homer byłby twórcą tylko Odysei), skoro zachowały się imiona wielu bezpośrednich kontynuatorów Homera. Pod koniec XVIII w. ówczesny stan wiedzy o epoce Homera, jak i ujawnianie (zwłaszcza w Iliadzie) niekonsekwencji i niezgodności w szczegółach przedstawianych zdarzeń doprowadziły do przekonania, że poeta nigdy nie istniał, a obecna postać obu eposów jest kompilacją pochodzącą z różnych epok i od różnych autorów. Współcześnie jednak wyraźnie dominuje przekonanie, że Iliada i Odyseja, będące całościami niezwykle rozbudowanymi i spójnymi, mogły powstać tylko jako utwory zaplanowane i zrealizowane — każdy z osobna — przez jednego autora, jakkolwiek wywodzą się i korzystają z wielowiekowej i różnorodnej twórczości wcześniejszych poetów-pieśniarzy, którzy w niezapisywanych recytacjach-improwizacjach przedstawiali poszczególne epizody składające się na grecką tradycję mityczną.

O życiu Homera mało wiedzieli już starożytni (siedem miast toczyło spór o to, które z nich jest naprawdę jego ojczyzną); antyczne biografie Homera (ich znane wersje pochodzą z czasów cesarstwa rzymskiego) mają charakter anegdotyczny i zawierają motywy legendarne (za legendę trzeba uznać nawet uświęcone tradycją wyobrażenie Homera jako ślepca).

Gdzie i kiedy żył Homer?

Zestawiając nieliczne wiarygodne świadectwa historyczne (np. Herodot) z wynikami współczesnych różnorodnych dociekań, uważa się, że Homer żył najprawdopodobniej w VIII w. p.n.e. w Jonii, w północnej, nadmorskiej części Azji Mniejszej (dzisiejsza Turcja); mógł pochodzić ze Smyrny lub z wyspy Chios (gdzie w VI w. istniała korporacja homerydów, uważających się za potomków i dziedziców jego dzieła); wydaje się zwłaszcza prawdopodobne, że należał do kręgu pieśniarzy-poetów związanych z dworem władców Troady, którzy wywodzili swój ród od mitycznego Eneasza (wg XX pieśni Iliady mieli oni, z woli Zeusa, przejąć władanie nad ziemią trojańską). Możliwe też, że prawdziwa jest wersja o jego śmierci na wyspie Ios. Istnieją również inne hipotezy wiążące życie i działalność Homera z Beocją; w VIII w. wprowadzono w Grecji pismo alfabetyczne i zaczęto się nim posługiwać; fakt ten miał zasadnicze znaczenie dla powstania Iliady i Odysei; można przyjąć, że Homer był jednym z pierwszych, którzy przekształcili pieśń poetycką, istniejącą dotąd tylko w chwili recytacji-improwizacji, w poezję utrwalaną pismem, czyli w literaturę. Analiza Iliady i Odysei pozwala też zauważyć, że pismo umożliwiło stworzenie dużych form literackich (Iliada ponad 15 tysięcy, Odyseja ponad 12 tysięcy wersów), w których w jednolity i spójny sposób można było przedstawić wieloletnie i powiązane ze sobą dzieje wielu ludzi i ludów. Równina trojańska, gdzie Homer zebrał ludy wielu krajów pod wodzą Agamemnona, władcy Myken, walczące wspólnie o tę samą sprawę, miała moc budzenia poczucia rzeczywistej wspólnoty Hellenów; epos stał się przy tym skarbnicą scalającą w jedność to, co było indywidualną tradycją mityczną poszczególnych ludów; podobnie jest w Odysei — na szlak wędrówek Odysa zostały nanizane lokalne, niekiedy bardzo dawne mity z całego znanego Grekom basenu M. Śródziemnego.

Arystoteles, pierwszy uczony, który poddał teoretycznej analizie poezję epicką i dramatyczną, znając prawie całą ówczesną literaturę grecką, widział w dziełach Homera doskonały przykład twórczości, której naturą i istotą jest artystyczne odtwarzanie (mimesis) rzeczywistości ludzkiej.

Iliada, scena walki Hektora z Ajaksem

Iliada Homera, miniatura z epizodami wojny trojańskiej, IV–V w. — Biblioteca Ambrosiana, Mediolan

Helena trojańska obsługuje króla Troi Priama, dekoracja greckiego kyliksu czerwonofigurowego

Iliada. Zdobycie Troi, dekoracja czerwonofigurowej czary tzw. Malarza Brygosa, ok. 490 p.n.e. — Luwr, Paryż