Hipokrates

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Hipokrates, Hippokrátēs, ur. ok. 460 p.n.e., wyspa Kos, zm. ok. 377 p.n.e., Larysa (ob. Larisa, Tesalia),

lekarz grecki, zwany ojcem medycyny; twórca zasad etyki lekarskiej i nauki o temperamentach.

Urodził się około 460 p.n.e. na wyspie Kos. Pochodził z rodziny Asklepiadów i sztuki lekarskiej uczył się przede wszystkim od swego ojca, lekarza. Dużo i długo podróżował, ale szczegóły jego życia nie są znane. Podobno pierwsza wędrówka Hipokratesa była związana ze spaleniem przez niego archiwów ze świątyni Asklepiosa (prawdopodobnie dlatego musiał opuścić na dłużej wyspę Kos). Podróżując (m.in. po Egipcie i Azji Mniejszej), cały czas leczył ludzi i pogłębiał swą wiedzę medyczną.

„Ojciec medycyny”

Już za życia Hipokrates cieszył się powszechnym uznaniem i sławą. W swoich pismach wymieniał go m.in. Platon i Sokrates. Hipokrates nadał właściwy kierunek sztuce lekarskiej, odłączając medycynę od wierzeń natury religijnej. Oparł medycynę na zasadach racjonalnych, jego naukę cechowała troska o chorego, wnikliwa obserwacja lekarska i logiczne wyciąganie wniosków prognostycznych. Naczelną zasadą Hipokratesa było nieszkodzenie choremu (po pierwsze nie szkodzić, łacińskie primum non nocere) i pomaganie uzdrawiającym siłom natury. Uważał, że lekarz powinien być bezinteresowny, wyrozumiały, skromny, czysty, uważny, rozumny, szybko się decydować, zachowywać się z godnością, być wolnym od przesądów, mówić zwięźle, wiedzieć, co jest pożyteczne, a co szkodliwe, zachowywać powagę i zimną krew, z gotowością okazywać pomoc.

Drobiazgowo analizował objawy chorobowe, na podstawie których wyciągał wnioski ustalające diagnozę. Do czasów obecnych niektóre terminy medyczne i objawy chorobowe noszą jego imię. Hipokrates doceniał znaczenie diety i higieny w profilaktyce zdrowotnej. Zauważył wpływ klimatu na budowę ciała i stan zdrowia. Jako zabiegi lecznicze stosował m.in. balneotarapię. Opisał też funkcje lecznicze światła, promieniowania słonecznego, zimna oraz ćwiczeń fizycznych. Opracował m.in. aparat mający pomagać w leczeniu skrzywienia kręgosłupa oraz prototyp obuwia ortopedycznego i protez kończyn. Opisał sposób amputacji kończyn.

Życiowe soki i temperamenty

Hipokrates opierał założenia patologii na istnieniu w ustroju 4 podstawowych cieczy, czyli soków (patologia humoralna): krwi, śluzu, żółci, czarnej żółci (prawdopodobnie krew żylna). Według Hipokratesa, zachowanie równowagi w organizmie między tymi czterema podstawowymi cieczami warunkowało stan zdrowia, a zaburzenia w niej powodowały choroby, których przebieg tłumaczył teorią kryzysów oraz przełomów. Za podstawową zasdę leczenia uważał pomaganie naturze w poradzeniu sobie z chorobą, podtrzymywanie sił chorego oraz pomoc w wydaleniu szkodliwych cieczy (np. przez wywoływanie wymiotów czy upuszczanie krwi). W zależności od przewagi jednego z czterech soków, zdaniem Hipokratesa, wynikał też określony temperament: sangwiniczny, flegmatyczny, choleryczny, melancholiczny.

Teorię temperamentów rozwinął później Galen, nawiązując do teorii Hipokratesa. Wyodrębnił on 4 podstawowe typy temperamentu: sangwinika (łacińskie sanguis ‘krew’), flegmatyka (greckie phlégma ‘flegma’), choleryka (greckie cholē ‘żółć’) i melancholika (greckie cholē mélaina ‘czarna żółć’). Popularność tej typologii przetrwała do dziś, choć jej interpretacja i postulowane podstawy biologiczne zmieniały się w ciągu wieków.

Pozostawił po sobie

Hipokrates wywarł ogromny wpływ na rozwój medycyny. Zmarł około 377 p.n.e. w Larysie (obecnie Larisa, Tesalia), lecz jego pisma jeszcze długi czas krążyły po Grecji. Z biegiem czasu powstawały jednak wątpliwości co do ich autorstwa. Dopiero po 100 latach od jego śmierci, za Ptolemeuszów, utworzono w Aleksandrii komisję uczonych, którzy zajęli się spisywaniem krążących pism lekarzy greckich. Pisma te, a właściwie artykuły, bardzo często nie były sygnowane, a ponieważ nawet w czasach hellenistycznych na obszarze śródziemnomorskim sława i renoma Hipokratesa wciąż jeszcze trwały, wszystko to, co zdołano zebrać i w ten sposób utrwalić, nazwano Corpus Hippocraticum. Część tekstów nie pochodzi jednak od Hipokratesa, są to pisma anonimowych lekarzy, być może jego uczniów, naśladowców lub wyznawców. Najważniejsze z pism to m.in.: Aforyzmy, Prognozy koskie (zawierają całe ówczesne doświadczenie lekarskie) oraz Przysięga (stanowi kanon etyki lekarskiej). Pozostałe dotyczą m.in.: anatomii, patologii, chirurgii, zabiegów lekarskich, położnictwa. Pisma Hipokratesa ukazały się w druku po łacinie po raz pierwszy 1525 w Rzymie, po grecku 1526 w Wenecji. Na uwagę zasługuje też przekład francuskiego lekarza i filologa, E. Littrégo, który Corpus Hippocraticum przełożył na język francuski, dodając wiele do dziś cenionych uwag (Oeuvres d’Hippocrate, t. 1–10 1839–61). Na język polski przełożono tylko niektóre teksty, a ich pierwszym tłumaczem był H. Łuczkiewicz.

Hipokrates i Galen, miniatura w manuskrypcie z XV w — Bibliothèque nationale, Paryż