Herling-Grudziński Gustaw, ur. 20 V 1919, Kielce, zm. 4 VI 2000, Neapol,
prozaik, krytyk literacki, publicysta, autor wspomnień Inny świat.
Herling-Grudziński Gustaw
Encyklopedia PWN
fot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 20 V 1919 w Kielcach. Studiował 1937–39 polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Debiutował 1935 reportażami w „Kuźni Młodych”, kierował działem literackim w dwutygodniku „Przemiany” oraz w tygodniku „Orka na Ugorze”; artykuły i recenzje publikował w pismach „Ateneum”, „Pion” i „Nasz Wyraz”. Współzałożyciel (1939) warszawskiej grupy konspiracyjnej Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa (PLAN); pełnił funkcję szefa sztabu i współredaktor „Biuletynu Polskiego”.
II wojna światowa
W XI 1939 dotarł do Lwowa, III 1940 aresztowany przez NKWD; oskarżony o szpiegostwo na rzecz wywiadu niemieckiego, skazany na 5 lat — VI–XI 1940 przebywał w więzieniach w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie; następnie został przewieziony do obozu pracy w Jercewie koło Archangielska; swój pobyt tam opisał we wspomnieniach Inny świat (wydany w języku angielskim 1951 w Londynie, z przedmową B. Russella, wydanie polskie 1953 tamże) — jednym z najwybitniejszych utworów prozy polskiej po 1945, przenikniętym niezachwianą wiarą, iż wartości moralne są bezwzględne i nie mogą być relatywizowane ze względu na nieludzkie warunki życia w innym świecie.
Zwolniony 1942, wstąpił do Armii Polskiej generała W. Andersa, z którą przeszedł szlak do Włoch. W V 1944 jako radiotelegrafista 3. Dywizji Strzelców Karpackich wziął udział w bitwie pod Monte Cassino, odznaczony Orderem Wojennym Virtuti Militari.
Na emigracji
Po zakończeniu wojny przeniósł się do Rzymu, gdzie 1945–46 kierował działem literackim „Orła Białego”; tamże opublikował pierwszy zbiór szkiców krytycznoliterackich Żywi i umarli (1945). Współzałożyciel Instytutu Literackiego i miesięcznika „Kultura”. Autor antologii W oczach pisarzy. Wybór opowieści wojennych 1939–1945 (Rzym 1947). W 1948–52 współpracował w Londynie z tygodnika „Wiadomości”. Następnie przeniósł się do Monachium, gdzie kierował działem kulturalnym Rozgłośni Polskiej RWE. W 1955 zamieszkał na stałe w Neapolu, ożenił się z Lidią Croce, córką włoskiego filozofa; przez wiele lat był we Włoszech ignorowany z powodu swego antykomunizmu. W 1957–96 ponownie współpracował z „Kulturą” jako jej włoski korespondent i autor (eseje, opowiadania, polityczne komentarze redakcyjne, 1971–95 Dziennik pisany nocą). Wspierał opozycję demokratyczną w Polsce (KOR, PPN) i publikacje poza cenzurą; był członkiem redakcji rosyjskiego pisma emigracyjnego „Kontinient”.
Od początku twórczości Herling-Grudziński przejawiał zainteresowanie zagadnieniami społecznymi i polityką, traktując je jako narzędzia realizowania wartości w ustroju demokratycznym. W latach 90. rozpoczął współpracę z „Tygodnikiem Powszechnym”, „Rzeczpospolitą” i „Więzią”. Wychowany na utworach S. Żeromskiego, sympatyzował z J. Piłsudskim, nie będąc członkiem żadnej partii, deklarował sympatię dla niepodległościowego i antykomunistycznego nurtu PPS (A. i L. Ciołkoszów). Otrzymał m.in. nagrody: Fundacji Kościelskich (1967), Pen Clubu — francuskiego (1985) i polskiego (1990) oraz Order Orła Białego (1998). Zmarł 4 VI 2000 w Neapolu.
Od Innego świata do Don Ildebrando
Tematykę swoich utworów skupiał na zagadnieniu podstaw i wyznaczników człowieczeństwa, czemu służyła analiza problemów moralnych, religijnych, egzystencjalnych, społecznych. Począwszy od Innego świata, w centrum uwagi znajdowały się: cierpienie, zło, namiętność, sprawiedliwość. Podstawowymi formami wypowiedzi literackiej pisarza były esej, dziennik i — ulubione — opowiadania. Pierwszym jego opowiadaniem był Książę niezłomny (1957), poświęcony emigracji antyfaszystowskiej we Włoszech podczas II wojny światowej, ale już w Innym świecie pojawiły się takie warianty gatunku, jak: portret, mikronowela, opowieść biograficzna, wspomnienie. Herling-Grudziński posługiwał się narracją autorską (w pierwszej osobie); narrator występuje w rolach obserwatora, komentatora, reportażysty lub uczestnika wydarzeń, co pozwala zarówno na specyficzną autobiograficzność, jak i otwartość narracji. Przywołuje stare legendy, kroniki i opowieści (włoskie, neapolitańskie), w konsekwencji stałymi elementami opowiadań są narracyjne rekonstrukcje losów bohaterów i wydarzeń, motywy podróży, nawiązania do innych utworów, parafrazy, aluzje, subtelne mistyfikacje literackie. Poszczególne historie — podobnie jak w Innym świecie — pokazują świat zdruzgotany, w którym zachowanie człowieczeństwa wymaga heroizmu i cierpienia. W Dzienniku pisanym nocą (cz. 1–6, Paryż 1973–98), stanowiącym jedną z najświetniejszych kart polskiej diarystyki literackiej, tematem nadrzędnym są zależności polityki i moralności. W esejach i recenzjach dużo miejsca poświęcił literaturze krajowej, m.in. twórczości: T. Borowskiego, Z. Herberta, J. Iwaszkiewicza, Z. Nałkowskiej, A. Rudnickiego (zbiór Wyjście z milczenia 1993); w przekonaniu, że losy Europy Środkowowschodniej zależą od sytuacji w Rosji, szczególną uwagę skupiał na pisarzach rosyjskich, jak np.: I. Babel, A. Sołżenicyn, M. Gorki (zbiór opowiadań i szkiców Drugie przyjście, Paryż 1963), czy F. Dostojewski, B. Pasternak, I. Erenburg, O. Mandelsztam, M. Bułhakow, A. Płatonow, Sołżenicyn (zbiór Upiory rewolucji, Paryż 1969); w polemice z A. Zinowjewem odrzucał tezę o narodzinach homo sovieticus — nowego człowieka, wskazywał na aktualność XIX-wiecznej liberalnej myśli rosyjskiej jako źródła antysowieckiej innej Rosji. Wielokrotnie powracał, jako interpretator i polemista, do twórczości F. Kafki, Dostojewskiego, J. Conrada, W. Gombrowicza, Cz. Miłosza, L. Sciascii, G. Tomasi di Lampedusy. W poszukiwaniu programu intelektualnego dla emigracji po 1945 był przeciwny mesjanizmowi polskich romantyków, widząc w nim kult przeszłości i cierpienia. Stałym tematem jego utworów (od 1957) była sztuka, architektura, rzeźba i malarstwo portretowe, pejzażowe, a zwłaszcza o tematyce religijnej (Caravaggio, P. Della Francesca, Masaccio, A. Mantegna, J. Ribera), relacje pomiędzy etyką a estetyką (Sześć medalionów i Srebrna Szkatułka 1994, Portret wenecki 1995); zagadnienia metafizyczne i religijne, często przedstawione polemicznie wobec instytucji Kościoła katolickiego (Drugie przyjście), oraz temat losu, fatum, zła, krzywdy, namiętności. W opowiadaniach z tomów Gorący oddech pustyni i Don Ildebrando (oba 1997) tematyka i symbolika chrystologiczna ustępuje często motywom zła opisywanego w perspektywie manichejskiej, a sztuka pozbawiona etyki traci swój sens; częstsze są też wątki autobiograficzne.
Do 1988 jego utwory były zakazane w kraju, ukazywały się jedynie w przedrukach poza cenzurą.
