Heraklit z Efezu
 
Encyklopedia PWN
Heraklit z Efezu, Hēráklitos, ur. ok. 540 p.n.e., zm. ok. 480 p.n.e.,
filozof grecki.
Kalendarium
Urodził się ok. 540 p.n.e. Według tradycji starożytnej należał do arystokratycznego rodu Kodrydów. Życie spędził w Efezie. Tytuł dzieła, które napisał, jest dyskusyjny — prawdopodobnie O naturze lub Muzy. Poglądy Heraklita są znane z interpretacji autorów starożytnych i ok. 130 fragmentów będących mniej lub bardziej dokładnymi cytatami z jego dzieła. Charakter zachowanych fragmentów, fakt, iż autorzy starożytni interpretowali jego myśl z punktu widzenia swych własnych stanowisk, oraz styl wypowiedzi Heraklita, którym zasłużył sobie na miano „ciemnego” (greckie skoteinós), powodują, że na temat jego poglądów istnieje dużo rozbieżności.
Ogień — podstawa wszystkich rzeczy
Heraklit jest kontynuatorem jońskiej filozofii przyrody przez to, że nawiązuje do pytania o zasadę (arche) świata. Równocześnie jednak kieruje refleksję ku nowym zagadnieniom. W odróżnieniu od swych poprzedników przedmiotem badania i poznania czynił Heraklit nie tylko świat zewnętrzny, ale i „samego siebie”. Zachęcał do krytycyzmu wobec obiegowych poglądów i sposobu myślenia, do poszukiwania ukrytej natury rzeczy i w ten sposób zdobywania mądrości będącej udziałem bóstwa. Miał ograniczone zaufanie do poznania zmysłowego. Uważał, że poznanie prawdziwe wymaga odpowiedniego nastawienia i jakości duszy poznającego. Według poglądów kosmologicznych Heraklita ogień stanowi zasadę świata jako równoważnik i czynna, zmieniająca się podstawa wszystkich rzeczy: „Z przemiany ognia jest wszystko i ogień jest ze wszystkiego, jak ze złota towary, a z towarów złoto”. Inaczej niż w filozofii jońskiej wg Heraklita świat nie ma początku.
Panta rhei — wszystko płynie
Ogień — i świat — jest niestworzony, wieczny, podlega nieustannej zmianie (wariabilizm), którą wyraża często przypisywane Heraklitowi stwierdzenie panta rhei [‘wszystko płynie’]. Zmianę tę obok ognia przedstawiają obrazy rzeki i śmierci: „Nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki”, „Obawiamy się jednej śmierci, a już wielu śmierciom ulegliśmy”. Zmiana dokonuje się w sposób uporządkowany — „wg miary”, „zgodnie z myślą”. Świat-porządek (kosmos) jest możliwy do rozumienia, badanie jego natury prowadzi zaś do odkrycia jedności wzajemnie warunkujących się przeciwieństw, których walka konstytuuje zmianę. Najpewniej Heraklit uznawał, iż przemianami w świecie kieruje rządząca nim myśl. Do poznania natury świata, do dyskursu mówiącego o niej i może do owej myśli lub formuły kierującej światem odnosił pojęcie powszechnego, niezależnego od mniemań ludzkich, rozumu, logosu. Z nauką o jedności i walce przeciwieństw wiąże się perspektywizm Heraklita: „Dla Boga piękne są wszystkie rzeczy, dobre i sprawiedliwe; ludzie natomiast uznali jedne za niesprawiedliwe, drugie za sprawiedliwe”. Perspektywa Boga jest jednak w tym perspektywizmie nadrzędna w stosunku do ludzkiej i poznawalna dla człowieka. Jego poglądy etyczne i polityczne są związane z teorią jedności przeciwieństw i logosu. Zmarł ok. 480 p.n.e.
Wpływ na innych filozofów
Myśl Heraklita oddziaływała szeroko w starożytności. Jego uczniem był Kratylos, za którego pośrednictwem stanowisko heraklitejskie wpłynęło na kształtowanie się poglądów metafizycznych Platona. Do Heraklita nawiązywali też stoicy, rozwijając wariabilizm i naukę o logosie, oraz sceptycy. Spośród filozofów nowożytnych zwłaszcza G.W.F. Hegel przyznawał się do inspiracji myślą Heraklita.
Wydanie fragmentów pism Heraklita w opracowaniu H. Dielsa i W. Krantz Die Fragmente der Vorsokratiker (1951, ostatnie wydanie 1985), polskie wydanie fragmentów pism Heraklita w pracy K. Leśniaka Materialiści greccy w epoce przedsokratejskej (1972).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia