Henryk Żeglarz

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Henryk Żeglarz, Dom Henrique o Navegador, ur. 4 III 1394, Porto, zm. 13 XI 1460, Sagres,

infant portugalski patronujacy wyprawom odkrywczym.

Urodził się 4 III 1394 w Porto. Był trzecim synem króla Portugalii Jana I Wielkiego. Mieszkał w Sagres, najbardziej wysuniętym na południowy zachód punkcie Europy. Henryk i jego starsi bracia kształcili się pod nadzorem rodziców, głównie w sztuce wojennej, polityce i literaturze. W 1. połowie XV w. Portugalia podjęła wysiłki w celu podporządkowania sobie zamorskich terenów. Dogodne położenie Portugalii w Europie sprzyjało organizowaniu wypraw i ekspansji na południe. Głównym zadaniem wypraw było znalezienie drogi morskiej do Indii. W tym celu należało opłynąć Afrykę, czego wtedy nie dokonał jeszcze nikt. Głównym inicjatorem i często sponsorem tych przedsięwzięć był infant portugalski Dom Enrique, nazwany później przez Anglików Henrykiem Żeglarzem, choć nie brał czynnego udziału w ekspedycjach oceanicznych, które rozpoczęły kolonizację Madery i Azorów oraz eksplorację zachodnich wybrzeży Afryki. Henryk Żeglarz uważał, iż „wiodła go służba Boża”. Wśród motywów aktywności Henryka Żeglarza wymienia się różne czynniki, zapewne współwystępujące: ciekawość świata, widoki na zyski z intratnej działalności gospodarczej (kontakty handlowe z mieszkańcami odkrywanych lądów, plantacje), chęć krzewienia wiary chrześcijańskiej, znalezienie dla swych podwładnych (rycerzy, dworzan) zajęcia dającego szansę na zdobycie sławy i korzyści materialnych. Chciał zbadać, czy w odkrywanych krajach mogli być chrześcijanie, jak również wiedzieć, jak daleko sięgają ziemie zajmowane przez niewiernych, z którymi państwa iberyjskie walczyły w ciągu kilku ostatnich stuleci poprzedzających epokę odkryć geograficznych. Kierując się tymi motywami założył szkołę żeglarską i obserwatorium astronomiczne w Sagres, oraz rozwijał nowoczesną flotę. Pod jego patronatem zbudowano statek, zwany karawelą portugalską, ulepszono techniki kartograficzne i instrumenty nawigacyjne (m.in. kompas).

Wyprawy zamorskie

W 1415 Henryk Żeglarz uczestniczył w wyprawie do Maroka i zdobyciu północnoafrykańskiego miasta Ceuta. Po powrocie do Portugalii został mianowany gubernatorem prowincji Algarve, najdalej na południe wysuniętej prowincji Portugalii, otrzymał też tytuł księcia Viseu. W 1420 został wielkim mistrzem Zakonu Rycerzy Chrystusa — organizacji religijnej utworzonej spośród członków rozwiązanego zakonu templariuszy narodowości portugalskiej. Fundusze zakonu umożliwiały finansowanie wielkich wypraw, których celem było m.in. nawracanie pogan. Z tego powodu wszystkie statki Henryka miały znak czerwonego krzyża na żaglach. W 1434, po wielu próbach, Portugalczycy (wysłana przez Henryka Żeglarza wyprawa G. Eanesa) opłynęli przylądek Bojador (Budżdur), co otworzyło drogę na południe. W 1436 osiągnięto zatokę Rio de Ouro, 1441— Przylądek Biały, 1444 — Przylądek Zielony, 1456 — Wyspy Zielonego Przylądka. Uzyskiwał od Korony monopol na działania gospodarcze na odkrywanych obszarach. W latach 40. XV w. żeglarze zaczęli przywozić do Portugalii niewolników i złoto z zachodniej Afryki; na wyspie Arguin koło Przylądka Białego wzniesiono pierwszą obwarowaną placówkę handlową. Najdalej wysuniętym na południe punktem Afryki, do którego dopłynięto za życia Henryka Żeglarza było prawdopodobnie Sierra Leone, choć być może Wybrzeże Kości Słoniowej. Henryk Żeglarz był też zwolennikiem krucjaty przeciw muzułmanom. W 1437 dowodził, wraz z bratem Ferdynandem, nieudaną wyprawą przeciw Tangerowi, 1458 uczestniczył, u boku bratanka, Alfonsa V Afrykańczyka, w zdobyciu Kasr al-Sagir w Maroku. Koszty wypraw zamorskich prowadzonych pod patronatem Henryka Żeglarza były tak duże, że mimo zysków, które przynosiły Henryk Żeglarz zmarł w długach 13 XI 1460 w Sagres. Działalność Henryka Żeglarza zapoczątkowała portugalską ekspansję morską, erę wielkich odkryć geograficznych i europejskiej dominacji na świecie.