Haydn 
, ur. 31 III 1732, Rohrau, zm. 31 V 1809, Wiedeń,
kompozytor austriacki przedstawiciel klasycyzmu w muzyce, najstarszy z tzw. klasyków wiedeńskich.
[haidn]
Joseph , ur. 31 III 1732, Rohrau, zm. 31 V 1809, Wiedeń,
Haydn Joseph
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 31 III 1732 w Rohrau. Uczył się muzyki, będąc 1738–40 chórzystą kościelnym w Hainburgu, a 1740–49 chórzystą w katedrze Św. Stefana w Wiedniu. W teorii muzyki i kompozycji był w zasadzie samoukiem. Od 1750 zarobkował jako akompaniator i nauczyciel śpiewu oraz gry na klawesynie, jednocześnie studiował traktaty muzyczne i utwory uznanych kompozytorów, zwłaszcza C.Ph.E. Bacha, zapoznawał się z grą na różnych instrumentach. Już w latach młodzieńczych ujawniły się cechy osobowości Haydna: niezwykła pracowitość, pogodne usposobienie, łatwość nawiązywania kontaktów, umiłowanie muzyki, silna wola, z jaką dążył do opanowania w trudnych warunkach materialnych warsztatu kompozytorskiego. Z końca lat 50. pochodzą jego pierwsze kompozycje (symfonie, utwory kameralne i religijne).
Na dworze Esterházych
Życie Haydna jest przykładem przemian, jakim podlegała w 2. połowie XVIII w. pozycja społeczna kompozytorów, którzy wyzwalając się ze służby dworskiej, zdobywali stopniowo niezależność dzięki nowym formom przekazu muzyki (koncerty publiczne, wydawnictwa) i oddziaływaniu prasy relacjonującej ich działalność. W 1758–59 Joseph Haydn był kompozytorem i kapelmistrzem na dworze hrabiego Morzina w Lukavicy koło Pilzna, a 1761–90 na dworze książąt Esterházych w Eisenstadt, gdzie powstała większość jego dzieł. Do obowiązków Haydna w Eisenstadt należało komponowanie zamówionych utworów, dyrygowanie chórem i złożoną z 16–22 muzyków orkiestrą, szkolenie muzyków i chórzystów, piecza nad biblioteką nutową i instrumentami, organizowanie prezentacji muzycznych wg codziennych dyrektyw księcia Miklosa Esterházyego, żarliwego melomana, w którym znalazł protektora swej sztuki. Wraz z dworem książęcym przebywał często w Wiedniu, gdzie zaprzyjaźnił się z W.A. Mozartem. Zyskał szybko sławę w całej Europie. W 1784–86 skomponował na zamówienie francuskich wydawców i mecenasów 10 symfonii, zwanych paryskimi.
Okres wiedeński
W 1790 zamieszkał w Wiedniu. Uczył przez krótki czas L. van Beethovena. Ufundowana przez Esterházych renta pozwalała mu swobodnie komponować. Powstały wówczas jego najwybitniejsze dzieła, m.in. 12 symfonii, zwanych londyńskimi, zainspirowanych dwiema podróżami do Wielkiej Brytanii (1791–92 i 1794–95), odbytymi na zaproszenie J.P. Salomona, organizatora koncertów publicznych w Londynie. Muzyka Haydna zyskała tam powszechne uznanie. Po wykonaniu Symfonii G-dur nr 92, zwaną później Oksfordzką, kompozytor otrzymał na uniwersytecie w Oksfordzie tytuł doktora honoris causa. Pobyty w Wielkiej Brytanii wzbudziły także zainteresowanie Haydna ludową pieśnią szkocką, irlandzką i walijską oraz formą oratorium. W Wiedniu odbyły się prawykonania oratoriów: 1798 — Stworzenia świata (w Warszawie 1801), 1801 — Pór roku. W 1795–1801 powstały ponadto 2 msze, kilka kwartetów smyczkowych i in. utwory kameralne oraz utwór Gott erhalte [Franz] den Kaiser, który stał się hymnem monarchii austro-węgierskiej. W 1802 Haydn wystąpił po raz ostatni jako dyrygent. Zmarł 31 V 1809 w Wiedniu.
Ewolucja od baroku do klasycyzmu
W niezwykle obfitej i różnorodnej twórczości na pierwszy plan wysuwają się symfonie i kwartety, w których widać wyraźnie proces przechodzenia od stylu barokowego do klasycznego. We wczesnych symfoniach (przed 1770) występują jeszcze typowe dla barokowych utworów cyklicznych cechy: niewielkie rozmiary kompozycji złożonej z 3–4 krótkich części o budowie AB z repetycją, plan tonalny dominantowo-toniczny (dominanta, tonika), szeregowanie figur melodycznych, skromna obsada (instrumenty smyczkowe, 2 oboje, 2 rogi, niekiedy flet, oraz basso continuo realizowane przez klawesyn, wiolonczelę, fagot), preferowanie głosów skrajnych (melodia w głosie najwyższym, podstawa harmoniczna w najniższym). Ostatnie symfonie (londyńskie) tworzą już model symfonii klasycznej; są to stosunkowo duże, 4-częściowe kompozycje (1. allegro w formie sonatowej, poprzedzone często powolnym wstępem i zakończone kodą; 2. część powolna, nierzadko w formie wariacji; 3. menuet; 4. finał, będący zazwyczaj rondem); podstawową zasadę konstrukcyjną stanowi kontrast między tematami osiągany za pomocą środków harmonicznych, rytmicznych, agogicznych i instrumentacyjnych.
W skład rozwiniętej orkiestry Haydna wchodzą przeważnie: kwartet smyczkowy, tworzący trzon brzmieniowy (I i II skrzypce, altówki i wiolonczele; kontrabasy dublują partię wiolonczel), instrumenty dęte (flety, oboje i rogi w podwójnej obsadzie), wzbogacone o klarnety i trąbki, oraz perkusja ograniczona do kotłów (poszerzona tylko w Symfonii G-dur nr 100 Wojskowej). Symetryczna budowa tematów i całych części cyklu daje poczucie ładu, zgodnie z założeniami estetyki klasycyzmu. Układ cyklu symfonicznego, doniosła rola rytmiki i dynamiki w kształtowaniu formy, powiązanie instrumentacji z konstrukcją utworu stały się punktem wyjścia dla rozwoju symfonii w XIX w.
Analogiczny proces przechodzenia od stylu barokowego do klasycznego dokonał się w kwartetach smyczkowych Haydna. We wczesnych kwartetach występuje jeszcze tradycyjny podział na instrumenty główne (I skrzypce, wiolonczela) i podrzędne (II skrzypce, altówka). Od op. 20 (tzw. Kwartety słoneczne 1771) Haydn jako pierwszy kompozytor w historii muzyki zaczął w pełni świadomie kształtować fakturę kwartetową, charakteryzującą się m.in. równouprawnieniem partii wszystkich instrumentów i wykorzystaniem polifonii jako środka zapewniającego spójność przebiegu muzycznego, zwłaszcza w tzw. pracy przetworzeniowej (przetworzenie w formie sonatowej).
Dorobek kompozytorski Haydyna
Oprócz 108 symfonii (m.in. D-dur nr 6 Poranek, C-dur nr 7 Południe, G-dur nr 8 Wieczór, E-dur nr 22 Filozof, fis-moll nr 45 Pożegnalna, D-dur nr 73 Polowanie, G-dur nr 94 Z uderzeniem w kocioł, D-dur nr 96 Cud, D-dur nr 101 Zegarowa, Es-dur nr 103 Z werblem na kotłach) skomponował 7 sinfonii (właściwie uwertur do utworów scenicznych), 23 koncerty na klawesyn (lub organy), 4 koncerty skrzypcowe, po 3 na wiolonczelę, baryton (rodzaj wioli basowej, ulubiony instrument księcia Esterházyego) i róg, po jednym na flet, fagot i trąbkę. Jego twórczość kameralna obejmuje 67 kwartetów i 29 triów smyczkowych, ponad 120 triów z barytonem, tria na inną obsadę, sonaty na klawesyn (od 1794 na fortepian), divertimenti (niekiedy tożsame z kwartetami) i partity na zespoły instrumentalne.
Na potrzeby dworu w Eisenstadt powstało 13 oper, utrzymanych na ogół w konwencji włoskiej opery komicznej (m.in. do librett C. Goldoniego: Aptekarz, Esterház 1768, Il mondo della luna, tamże 1777), kilka singspielów i tzw. oper marionetkowych (dla teatru marionetek), liczne arie i recytatywy (pisane też do oper innych kompozytorów). Kantaty, duety, tercety i kwartety wokalne, pieśni solowe, opracowania ponad 500 pieśni walijskich, szkockich i irlandzkich, a także 5 oratoriów, 14 mszy, offertoria, motety i in. utwory religijne (będące świadectwem głębokiej wiary Haydna) dopełniają obrazu jego twórczości wokalno-instrumentalnej. Dla rozwoju muzyki dramatycznej duże znaczenie miały oratoria: Stworzenie świata, nawiązujące do biblijnej Genesis, odznaczające się doskonałą konstrukcją dramatyczno-muzyczną, mistrzowskim wykorzystaniem chóru i orkiestry (z licznymi efektami ilustracyjnymi), oraz Pory roku, stanowiące pozbawione akcji dramatycznej zestawienie idyllicznych obrazków rodzajowych z życia wsi. Symfonizacja formy oratorium nastąpiła także w Siedmiu ostatnich słowach Chrystusa na krzyżu (1796), kompozycji, której prototypem był cykl utworów orkiestrowych (1776).
Joseph Haydn uważał komponowanie za rzemiosło, pracował nad swymi utworami solidnie i z rozmysłem, cenił perfekcję wykonawczą; muzykowanie traktował jako sposób przyjemnego spędzania czasu. Pisząc muzykę przeznaczoną dla znawców i miłośników, stworzył dzieła o nieprzemijającej wartości artystycznej, które inspirowały następne pokolenia kompozytorów i do naszych dni rozbrzmiewają w salach koncertowych. Pełnym wydaniem dzieł Haydna zajmuje się instytut jego imienia w Kolonii (Joseph Haydn. Werke, od 1958).
