haskala

haskala

[hebr., ‘oświecenie’],

ruch oświeceniowy wśród Żydów, który zrodził się w 2. połowie XVIII w. i trwał do lat 80. XIX w.;

H. była częścią oświecenia europejskiego (oświecenie), miała jednak cechy szczególne ze względu na specyficzną sytuację społeczną Żydów. Powstała w Niemczech, stopniowo obejmując Austrię, Wielką Brytanię, Holandię oraz Francję; pod koniec XVIII w. dotarła do Galicji, potem Królestwa Polskiego, ziem litewskich i na Ukrainę. Za założyciela i głównego przedstawiciela h. uważa się M. Mendelssohna, zw. ojcem h.; drugim z inicjatorów tego ruchu był N.H. Wessely (Weisel); w Polsce do wybitniejszych działaczy należeli m.in. Ch.Z. Słonimski i A. Sztern. Maskilim (zwolennicy h.) propagowali odrodzenie kulturalne i społeczne Żydów poprzez uczestnictwo w rozwoju nauk świeckich, reformie szkolnictwa, zbliżeniu się do kultury krajów osiedlenia. Konsekwencją tych postulatów dla przedstawicieli h. była zmiana tradycyjnego stosunku do religii, towarzyszyło temu także powstanie naukowej refleksji nad nią (Wissenschaft des Judentums), osłabienie pozycji i przestrzegania halachy (prawa żydowskiego), podważenie znaczenia studiów talmudycznych, osłabienie wiary w wyjątkowy charakter narodu żydowskiego; h. stworzyła ideologiczną i kulturową podstawę dla reformy religijnej i powstania judaizmu reformowanego.

Głoszona idea emancypacji wyrażała się w dążeniu do wyjścia Żydów z izolacji i uzyskania przez nich pełni praw obywatelskich; realizację jej widziano w częściowej asymilacji społecznej i kulturalnej, zarówno w sferze życia codziennego, np. przez zachęcanie do zarzucenia tradycyjnych strojów, jak i w ograniczaniu języka jidysz i zastępowaniu go przez języki miejscowe (Mendelssohn przełożył Biblię hebrajską na niemiecką, a D. Friedländer modlitewnik żydowski); wielką wagę przykładano do modernizacji edukacji, postulowano objęcie Żydów częściowo świeckim i nowoczesnym nauczaniem; tradycyjne szkoły żydowskie (cheder, jesziwa) były zastępowane przez nowe (szkiły), które w swych programach miały nauczanie języków krajów osiedlenia, nauki świeckie (matematykę, geografię, historię, biologię itp.). Szkoły realizujące ideały h. były zakładane także w Europie Środkowowschodniej (1813 Tarnopol, 1819 Warszawa).

Maskilim poprzez modernizację własnej kultury zapoczątkowali ruch asymilacyjny, nie zmierzali jednak do pełnej akulturacji Żydów; szczególne znaczenie przypisywali kultywowaniu i nauce języka hebrajskiego (głównie biblijnego). H. wpłynęła znacznie na rozwój nowoczesnej prasy i literatury żydowskiej (głównie w języku hebrajskim), przyczyniła się także do upowszechnienia wśród Żydów osiągnięć nauki i kultury europejskiej; z czasem część z nich weszła w skład elit intelektualnych swoich krajów.