Gustaw II Adolf, z dynastii Wazów, ur. 9 XII 1594, Sztokholm, zm. 6 (16 wg kalendarza gregoriańskiego) XI 1632, Lützen (Niemcy),
król Szwecji.
Gustaw II Adolf
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 9 XII 1594 w Sztokholmie. Był synem Karola IX Sudermańskiego, ojcem królowej Krystyny. Otrzymał staranne wykształcenie, znał 6 języków (w tym język polski); od dzieciństwa uczestniczył w audiencjach obcych posłów. Objął tron w czasie, gdy Szwecja prowadziła wojny z Danią (wojna kalmarska 1611–13), Rosją i Rzecząpospolitą (wojny polsko-szwedzkie); w zamian za uznanie go za pełnoletniego zgodził się na ustępstwa wobec szlachty, czego wyrazem było potwierdzenie jej przywilejów i nominacja A. Oxenstierny na urząd kanclerza. Po zakończeniu wojny z Danią (pokój w Knäred, 1613) zwrócił się ku ogarniętej kryzysem Rosji (okres zwany wielką smutą); początkowo myślał o uzyskaniu dla siebie tronu rosyjskiego, potem wysunął kandydaturę swego stryjecznego brata, Karola Filipa; ostatecznie plany te nie zostały zrealizowane, ale Szwecja zdobyła i zatrzymała Kexholm i Ingrię (pokój w Stołbowie 1617).
Reformy wewnętrzne
Jednocześnie król, współdziałając z kanclerzem Oxenstierną, wprowadzał reformy wewnętrzne: powołano sądy apelacyjne, kolegia wojny i floty, zreformowano skarb i kancelarię. Według zamierzeń kanclerza instytucje te miały ograniczyć bezpośrednie ingerencje króla w proces administrowania państwem; jednak Gustaw Adolf potrafił narzucić swą wolę, wykorzystując wrogość między arystokracją a dawnymi stronnikami Karola IX Sudermańskiego i dopiero po śmierci Gustawa Adolfa arystokracja mogła przejąć kontrolę nad państwem. Brak wykwalifikowanej kadry urzędniczej skłonił króla do zreformowania uniwersytetu w Uppsali i tworzenia gimnazjów w miastach. Przeprowadził reformy wojskowe, które uczyniły armię szwedzką postrachem przeciwników; z braku środków na finansowanie armii zaciężnej organizację wojska oparł na regularnym poborze rekrutów w przydzielonych poszczególnym pułkom terytoriach (utskrivning); w sferze taktyki zwiększył rolę artylerii polowej i broni palnej (strzelanie salwą zamiast ognia ciągłego). Utrzymanie armii i prowadzenie wojen finansował z ceł i podatków (ściągane systematycznie przekreślały w praktyce część przywilejów szlacheckich), z dochodów z eksportu miedzi, żelaza i smoły, z kredytów uzyskiwanych z Holandii i od 1631 z subsydiów francuskich.
Wojna z Polską, wojna trzydziestoletnia 1618–48
We wznowionej 1617 wojnie z Rzecząpospolitą 1621 Gustaw Adolf zajął Rygę i Inflanty po Dźwinę; 1626 zaatakował Polskę w Prusach Królewskich; 1629 na mocy rozejmu w Starym Targu zapewnił Szwecji okupację (do 1635) części Prus Królewskich i dochody z ceł na zboże eksportowane przez Gdańsk. Wobec klęski Danii poniesionej w kampanii 1625–29 w wojnie trzydziestoletniej 1618–48 i planów utworzenia przez Habsburgów floty na Morzu Bałtyckim podjął decyzję o interwencji w Niemczech, którą w propagandzie przedstawiono jako wojnę w obronie religii protestanckiej. Latem 1630 wylądował na czele armii szwedzkiej na Pomorzu Zachodnim (wojna trzydziestoletnia 1618–48); perswazją i groźbami pozyskał sojuszników wśród książąt protestanckich, zwłaszcza elektora saskiego; 7 (17) IX 1631 pod Breitenfeld pokonał armię Ligi Katolickiej pod wodzą J. von Tilly’ego; w następnych miesiącach zajął całe środkowe Niemcy. Nie jest jasne, jakie były plany wojenne Gustawa Adolfa; być może zamyślał nawet o koronie cesarskiej, choć jest bardziej prawdopodobne, że zamierzał poprzestać na ustanowieniu związku książąt protestanckich ze Szwecją na czele i zdobyczach terytorialnych na południowym wybrzeżu Bałtyku. W 1632 zaatakował Bawarię; potem skierował się przeciw nadciągającej armii cesarskiej dowodzonej przez A. von Wallensteina; w bitwie pod Lützen Szwedzi odnieśli zwycięstwo, ale Gustaw Adolf zginął 6 (16 wg kalendarza gregoriańskiego) XI 1632, prowadząc osobiście szarżę kawalerii.
