Grodno, białorus. Hrodna, ros. Grodno,
m. obwodowe w zachodniej części Białorusi, nad Niemnem.
Grodno
Encyklopedia PWN
— 374 tys. mieszk. (2019), w tym ok. 70 tys. Polaków; rozwinięty przemysł chem., maszyn., metal., elektrotechniczny, włók., spoż., drzewny; węzeł kol. i drogowy; port lotn.; 4 szkoły wyższe (w tym uniw. od 1978); od 1996 pol. szkoła. Historia. Założone w końcu XI w. przez książąt ruskich jako gród warowny; w XII–XIII w. stol. księstwa; 1240 zniszczone przez Tatarów; 1376 włączone do W. Księstwa Litew.; 1389 powstała gmina żydowska, jedna z najstarszych na Litwie; 1441 prawa miejskie; 1586 w Grodnie zmarł Stefan Batory; 1678–1793 miejsce obrad co trzeciego z sejmów Rzeczypospolitej, w tym ostatniego, zw. grodzieńskim (1793, sejmy rozbiorowe); 25 XI 1795 abdykował tu Stanisław August Poniatowski; od 1795 w zaborze ros., stol. guberni; 1870–1910 w Grodnie żyła i pracowała E. Orzeszkowa; w 2. poł. XVIII w. pierwsze manufaktury (A. Tyzenhauz), 2. poł. XIX w. rozwój przemysłu. W 1919–39 w Polsce, siedziba powiatu, liczna gmina żydowska (1941 ok. 42% mieszk. Grodna), silny garnizon wojsk.; 1 IX 1939 Grodno bombardowane przez lotnictwo niem.; 20–22 IX zacięte walki obrońców Grodna (dowodzonych przez wiceprezydenta miasta R. Sawickiego, 21 IX wzmocnionych rezerwowymi pułkami kawalerii i oddziałem piechoty gen. W. Przeździeckiego), z przeważającymi siłami Armii Czerwonej; zginęło ok. 800 żołnierzy sowieckich, po stronie pol. ponad 100 zabitych w walce oraz kilkaset osób rozstrzelanych i zamordowanych; IX 1939–41 pod okupacją sowiecką, w odwet za obronę masowe grabieże i gwałty; kilka tys. mieszkańców deportowano na Syberię; 1941–44 pod okupacją niem.; ośr. pol. konspiracji AK — baza „Wachlarza”; 1941–44 dwa getta (ok. 40 tys. osób wywiezionych do ośr. zagłady w Treblince i do getta białostockiego); 1945–91 w Białorus. SRR. Zabytki. Stary Zamek (XI w.?, XIV–XVI w. i późniejsze przebudowy; na terenie zamkowym relikty 2 cerkwi) — siedziba ks. Witolda, następnie króla Stefana Batorego, ob. muzeum; cerkiew na Kołoży (2. poł. XII w., rekonstruowana w XIX i XX w.); kościół Jezuitów (ob. katedra, XVII, XVIII w.) z bogatym wyposażeniem wnętrza (m.in. obraz Matki Bożej Studenckiej i nagrobek A. Tyzenhauza); kościoły: Bernardynów (XVI–XVIII w.), Brygidek (1. poł. XVII w.; drewniany lamus), Franciszkanów (XVII–XVIII w.); cerkiew Bazylianek (1. poł. XVIII w.); Nowy Zamek (poł. XVIII w.) — miejsce obrad sejmu rozbiorowego (1793); pozostałości zabudowań manufaktury i pałac Tyzenhauza na Horodnicy (XVIII/XIX w.); kamienice (przeł. XVIII i XIX w.).
