Gorki Maksim, właśc. Aleksiej M. Pieszkow, ur. 28 III 1868, Niżni Nowogród, zm. 18 VI 1936, Gorki k. Moskwy (ob. Niżni Nowogród),
pisarz rosyjski.
Urodził się 28 III 1868 w Niżnim Nowogrodzie. W 1889 aresztowany za współpracę z nielegalnymi kółkami narodników; 1901–1905 kierował działem literackim wydawnictwa Znanije; powtórnie aresztowany za autorstwo rewolucyjnych proklamacji wzywających do obalenia ustroju; 1906–1913 przebywał za granicą, głównie na Capri, jako emigrant polityczny.
Opowiadania „bosiackie”, poematy agitacyjne i dramaty
W 1892 debiutował opowiadaniem Makar Czudra; sławę przyniosły mu Szkice i opowiadania (t. 1–3 1898–99, wydanie polskie 1900), dramaty Mieszczanie (1902, wystawienie polskie 1902) i Na dnie (1902, wystawienie polskie 1903), w których poetyzował żywiołowy romantyczny bunt ludzi społecznego „dna” przeciw ustalonym normom etycznym, oraz mające znaczenie rewolucyjnej agitacji poematy prozą Pieśń o Sokole (1895, wydanie polskie 1899) i Pieśń o Zwiastunie Burzy (1901, wydanie polskie 1902). W powieściach (Foma Gordiejew 1899, wydanie polskie 1902), dramatach (Letnicy 1904, wystawenie polskie 1905, Barbarzyńcy 1905, wydanie polskie 1952 ) ukazał kryzys społeczny w Rosji, występując z oskarżeniem burżuazji i inteligencji rosyjskiej; głośną propagandową powieść Matka (1906, wydanie polskie 1929, ekranizacja W. Pudowkina 1927, adaptacja sceniczna B. Brechta) poświęcił problemowi budzenia się świadomości społecznej robotników; utwór ten po latach uznano za modelową powieść socrealistyczną.
Literatura pamiętnikarska Życie Klima Sangina
Do arcydzieł literatury pamiętnikarskiej należy jego autobiograficzna trylogia: Dzieciństwo (1913–14, wydanie polskie 1933), Wśród ludzi (1916, wydanie polskie 1937) i Moje uniwersytety (1923, wydanie polskie 1932, ekranizacja M. Donskoja 1938–40). W 1913 dzięki ogłoszonej amnestii wrócił do Rosji; rewolucję październikową uznał za przedwczesną, swemu krytycznemu stosunkowi do programu i działalności bolszewików dał wyraz w cyklu artykułów Myśli nie na czasie (gazeta „Nowaja żyzń” 1917–18, wydanie osobne Paryż 1971, polski wybór 1986). W 1921–31 przebywał w Niemczech, Czechosłowacji i we Włoszech (w Sorrento). Od 1931 w kraju, otworzył I Zjazd Pisarzy (1934), na którym wygłosił referat programowy na temat kierunku rozwoju literatury w ZSRR; został obwołany twórcą realizmu socjalistycznego. Opublikował w tym czasie powieść Artamonow i synowie (1925, wydanie polskie 1934), dramaty, m.in. Jegor Bułyczow i inni (1932, wystawienie polskie 1952 — protest przeciw własnemu środowisku), oraz obszerną, nieukończoną powieść Życie Klima Samgina (1925–36, wydanie polskie 1950), która stanowi kronikę rosyjską życia społeczno-politycznego i kulturalnego w latach 1880–1917; liczne wspomnienia o L. Tołstoju, A. Błoku, A. Czechowie i in.; polskie wybory Artykuły i pamflety (1951), Pisma (t. 1–16 1954–57), Listy (1957), Materiały (1966), Portrety literackie (1987).
Kontrowersyjny pisarz i działacz
Gorki był postacią bardzo kontrowersyjną i niejednoznaczną. Niekiedy skutecznie wstawiał się za prześladowanymi artystami (w latach 1921–22 dzięki niemu zezwolono na opuszczenie kraju dużej grupie naukowców i artystów). Z drugiej strony jednoznacznie opowiadał się po stronie władzy — aprobował kolektywizację, obozy pracy, budowę Kanału Białomorskiego. Zmarł w niewyjaśnionych dotychczas okolicznościach 18 VI 1936 w Gorki koło Moskwy (obecnie Niżni Nowogród).