Gniezno

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Gniezno,

miasto powiatowe w województwie wielkopolskim, na Pojezierzu Gnieźnieńskim, nad kilkoma jeziorami.

Ludność miasta: ogółem — 68,3 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 1 666,4 os/km² (2019)

Powierzchnia: 41 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 17°36′E, szerokość geograficzna: 52°33′N

Prawa miejskie: nadanie praw — 1238

Oficjalne strony WWW: www.um.gniezno.pl

rozwinięty przemysł maszyn., elektrotechniczny, odzieżowy, spożywczy, materiałów bud., wytwórnia ozdób choinkowych; stadnina ogierów; węzeł komunik.; ośr. szkolnictwa wyższego; stol. metropolii gnieźnieńskiej Kościoła rzymskokatol., Arcybiskupie Seminarium Duchowne; ośr. turyst.; Teatr im. A. Fredry; muzea: Początków Państwa Polskiego, Archidiecezjalne.

Historia.

Na koniec VIII(?) w. jest datowane powstanie na Wzgórzu Lecha grodowego zespołu Polan; gród książęcy i podgrodzie, otoczone wałem drewniano-ziemnym (tzw. konstrukcja przekładkowo-hakowa); wokół grodu kilka osad otwartych, umocnionych w IX i X w.; domy jednoizbowe, budowane na zrąb z okrąglaków, często z drewnianą podłogą; w 2. poł. X w. powstał w grodzie kościół i palatium(?), drugi kościół wzniesiony na podgrodziu — od 1000 katedra — przebudowany na pocz. XI w. (ślady płytek ceramicznych, pokrytych glazurą; groby dostojników kośc. z XI i XII w.); siedziba Mieszka I i Bolesława I Chrobrego, pierwsza stol. Polski (1038 lub 1039 przeniesiona do Krakowa); 1000 miejsce spotkania Bolesława I Chrobrego z ces. niem. Ottonem III (tzw. zjazd gnieźnienski) oraz założenie pierwszego w Polsce arcybiskupstwa, siedziba metropolii i arcybiskupów, później prymasów Polski; 1038 zniszczone przez wojsko czeskie ks. Brzetysława (wywiózł do Pragi relikwie św. Wojciecha, sprowadzone do Gniezna przez Bolesława I Chrobrego); do połowy XIII w. centrum polit.-adm. Wielkopolski; prawa miejskie 1238; do 1. poł. XVII w. jedno ze znaczniejszych miast Polski; ważny ośrodek handl.-rzemieślniczy (3 wielkie jarmarki); 1768–93 siedziba województwa; od 1793 w zaborze pruskim (1807–15 w Księstwie Warsz.); ośr. polskości (m.in. liczne organizacje, czasopisma, drukarnia); jeden z gł. ośr. powstania wielkopol. 1918–19; od 5 IX 1939 walki ochotników (Straż Obywatelska) z dywersantami niem., a 7–11 IX pod Żydowem i Kłeckiem z wojskami niem.; po zajęciu miasta Niemcy rozstrzelali kilkaset osób, ponad 10 tys. mieszkańców Gniezna i powiatu wysiedlili do GG i wywieźli do obozów koncentracyjnych; ośr. konspiracji (AK, BCh, NSZ); 1945 wywózki członków pol. organizacji niepodl. do ZSRR; 1793–1975 i od 1999 siedziba powiatu.

Zabytki.

Katedra got. (1342–1528, przebudowa po pożarach 1613 i 1760 — E. Schroeger; po 1945 poddana konserwacji i regotyzowana), pod posadzką resztki 2 rom. katedr (X i XI w.), kaplice przebudowano (XVII–XVIII w.) na grobowce prymasów i kanoników, m.in. W. Baranowskiego (po 1610) i T. Potockiego (1727–30); w katedrze Drzwi Gnieźnieńskie, późnogot. nagrobki: św. Wojciecha (1478–86, H. Brandt), Jakuba z Sienna (1480), Z. Oleśnickiego (1495, W. Stwosz), renes. (m.in. dłuta J. Florentczyka, H. Canavesiego i J.M. Padovana) oraz liczne barok.; srebrna trumna św. Wojciecha (skradziona i zniszczona, ob. nowa), rzeźby got., portrety trumienne; bogaty skarbiec, archiwum i biblioteka kapitulna z rękopisami iluminowanymi (XI–XVI w.); rom. kolegiata Św. Jerzego (XII w., przebudowa 1782); kościół Bożogrobców z polichromią (2. poł. XIV w.) oraz inne kościoły got., przebudowane; kanonie (XVIII w.).

Bibliografia

Dzieje Gniezna, red. J. Topolski, Warszawa 1965.

Gniezno, widok miasta z katedrą

Gniezno, wnętrze katedry

Infuła, fragment płyty nagrobnej biskupa Oleśnickiego z katedry w Gnieźnie

Bordiura, fragment Drzwi Gnieźnieńskich, ok. 1170, katedra w Gnieźnie

Bractwo Św. Łukasza, obraz przedstawiający Bolesława Chrobrego witającego Ottona III, pielgrzymującego do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie

Drzwi Gnieźnieńskie z portalem

Gniezno, katedra

Gracjan, Dekret Gracjana, XIII w. — Biblioteka Katedralna, Gniezno

Stwosz Wit, nagrobek Zbigniewa Oleśnickiego

Włócznia św. Maurycego, dar Ottona III dla Bolesława I Chrobrego – skarbiec katedry na Wawelu, Kraków

Drzwi gnieźnieńskie, 2. poł. XII w. — katedra Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii i Św. Wojciecha, Gniezno

Schlüter Andreas(?), nagrobek prymasa Olszowskiego, 1690–91 — katedra, Gniezno