gleba

gleba

[łac.],

naturalny twór wierzchniej warstwy skorupy ziemskiej powstały ze zwietrzeliny skalnej w wyniku oddziaływania na nią zmiennych w czasie i przestrzeni czynników glebotwórczych;

najbardziej zewnętrzna część skorupy charakteryzująca się żyznością i biorąca udział w produkcji biomasy roślinnej, a pośrednio także zwierzęcej; jest tworem przyrody, w którym zachodzą ciągłe procesy rozkładu i syntezy związków mineralnych i organicznych, ich przemieszczanie i akumulacja. Procesem rozpoczynającym tworzenie się gleby jest wietrzenie skał macierzystych; wietrzenie fizyczne umożliwia zatrzymywanie wody, co jest warunkiem pojawienia się organizmów i ukorzeniania się roślin; wietrzenie chemiczne powoduje uwolnienie składników mineralnych, w tym także pokarmowych, z form niedostępnych dla roślin; również na skutek wietrzenia chemicznego tworzą się z części minerałów pierwotnych minerały wtórne (ilaste), umożliwiające, wraz z próchnicą, gromadzenie składników pokarmowych w zwietrzelinie, a później w glebie (sorpcja glebowa). W pierwszym etapie powstawania gleby o szybkości procesu glebotwórczego i jakości gleby decyduje skała macierzysta — skały zasadowe słabiej ulegają wietrzeniu niż kwaśne; wpływ skały macierzystej maleje w miarę rozwoju procesu glebotwórczego, a zaczynają dominować zewnętrzne czynniki glebotwórcze: klimat, zespół organizmów roślinnych i zwierzęcych, hydrosfera, ukształtowanie terenu, a na obszarach uprawianych — człowiek (czynnik antropogeniczny).

W wyniku działania czynników glebotwórczych w określonym czasie powstaje profil glebowy, który jest odzwierciedleniem historii gleby i jej stanu aktualnego, umożliwia identyfikację gleby w polu na podstawie jej cech morfologicznych: budowy profilu, barwy (zależnej od składu mineralnego, zawartości próchnicy i wody, np. gleby zasobne w związki żelaza — barwa czerwona, w próchnicę — ciemnoszara), miąższości (głębokość profilu glebowego od jego powierzchni do skały macierzystej), struktury gleby (odzwierciedla jej zagęszczenie, w glebach uprawianych decyduje o stopniu trudności zabiegów agrotechnicznych), nowotworów glebowych (skupiska związków mineralnych i organicznych) i domieszek (składniki gleby nie pochodzące z glebotwórczego procesu).

Gleba jest układem trójfazowym składającym się z części stałych, roztworu glebowego i powietrza glebowego; stała faza gleby składa się z cząstek różnej wielkości (granulometryczny skład gleby): minerałów i skał w różnym stopniu zwietrzenia, oraz materii organicznej (organizmy glebowe, obumarłe resztki roślinne i zwierzęce, próchnica glebowa); roztwór glebowy tworzy woda i rozpuszczane w niej związki mineralne; powietrze glebowe jest uboższe od atmosferycznego w tlen i bogatsze w dwutlenek węgla, parę wodną i in. gazy (np. metan) powstające głównie w wyniku działania organizmów glebowych. Gleba swą funkcję w ekosystemie spełnia dzięki żyzności, o której decyduje zawartość składników pokarmowych w glebie oraz ich dostępność dla roślin, wynikająca z właściwości fizycznych gleby i z możliwości przechodzenia związków nie pobieranych przez rośliny w dostępne dla nich formy jonowe; składniki pokarmowe pobierane z gleby przez rośliny dzielą się na makroelementy (azot, potas, wapń i magnez) i mikroelementy (najważniejsze to: mangan, miedź, cynk, bor, molibden, siarka, fluor, jod); dostępność składników pokarmowych w znacznym stopniu zależy od odczynu glebowego — większość jest łatwiej pobierana w odczynie lekko kwaśnym lub obojętnym.

Gleba stanowi podstawowy warsztat gospodarstwa wiejskiego; jej wartość i przydatność dla tego celu jest efektem naturalnych właściwości zależnych od skały macierzystej i procesu glebotwórczego, stąd np. gleba na podobnej skale macierzystej ukształtowana przez proces brunatnienia jest lepsza pod względem użytkowania rolnicznego niż poddana bielicowaniu. Wartość gleb uprawianych zależy także od człowieka; ukształtowanie właściwości gleby przez proces glebotwórczy i przez działanie człowieka może doprowadzić do tzw. ukulturowienia gleby (kulturoziemne gleby) lub jej degradacji (industrioziemne i urbanoziemne gleby).