Fredro Aleksander

Fredro Aleksander, hrabia, ur. 20 VI 1793, Surochów k. Jarosławia, zm. 15 VII 1876, Lwów,

najwybitniejszy komediopisarz polski, poeta, pamiętnikarz.

Urodził się 20 VI 1793 w Surochowie koło Jarosławia.

Syn rzutkiego ziemianina, dzięki któremu rodzina zyskała awans społeczny (tytuł hrabiowski 1822), kulturalny i majątkowy. Otrzymał staranne wykształcenie domowe.

Działalność polityczna, życie małżeńskie

W 1809 wstąpił do armii Księstwa Warszawskiego, 1812 brał udział w kampanii moskiewskiej, 1813–14 oficer ordynansowy w sztabie Napoleona I, odznaczony m.in. Orderem Wojennym Virtuti Militari. W 1815 podał się, w stopniu kapitana, do dymisji, osiadł najpierw w Jatwięgach, następnie w majątku rodzinnym w Beńkowej Wiszni (Samborskie). Gospodarując na wsi, utrzymywał stale dom we Lwowie (od 1848 dworek na Chorążczyźnie). Mizantrop i introwertyk, towarzysko i społecznie udzielał się niechętnie. W 1828 zawarł bardzo szczęśliwe małżeństwo z Zofią z hrabiów Jabłonowskich hrabiną Skarbkową, poprzedzone wieloletnimi staraniami o uzyskanie przez nią rozwodu z pierwszym mężem, jednym z nabogatszych mieszkańców Galicji. Od 1829 członek TPN; 1832–45 poseł do Sejmu Stanowego w Galicji, 1839 wyróżniony honorowym obywatelstwem Lwowa. W czasie Wiosny Ludów 1848 zabiegał o autonomię dla zaboru austriackiego; 1852 za krytykę rządów austriackich oskarżony o zdradę stanu (śledztwo umorzono dzięki wstawiennictwu namiestnika A. Gołuchowskiego). W 1849–56 wiele podróżował po Europie (dwukrotne 1850–55 dłuższe pobyty w Paryżu, Ostenda, Londyn, Wiedeń, Wrocław), co m.in. przyczyniło się do odbudowania jego kontaktów z francuskim i niemieckim teatrem, nawiązanych pod koniec kariery wojskowej. W 1857 Fredro osiedlił się na stałe we Lwowie, gdzie prowadził życie odludka domatora, wyrzekając się jakiejkolwiek działalności publicznej i niechętnie przystając na dowody uznania: członkostwo TNK, przeistoczone (od 23 VII 1872) w członkostwo AU, 1860 ucztę w Krakowie, 1865 wręczenie medalu „dobrze zasłużonemu w narodzie”. W 1861 posłował krótko do pierwszego Sejmu Krajowego. Zmarł 15 VII 1876 we Lwowie.

Pierwsze komedie

Twórczość dramatyczna, zasadnicza część dorobku Fredry, podzielona latami milczenia na 2 okresy (1815–1835, 1852–1872), współtworzy kulturę XIX w., nie przynależąc do żadnego z prądów epoki. Wczesne komedie (Pan Geldhab, wystawienie 1821, Mąż i żona, wystawienie 1822, Cudzoziemczyzna, wystawienie 1824) noszą znamię nowatorstwa dzięki wyzwoleniu intrygi ze służebności moralizatorskich i dydaktycznych, akcentowaniu naturalnej zabawy przy jednoczesnym (zgodnym z konwencjami gatunku) przywróceniu w zakończeniu oczekiwanego przez widza ładu moralnego. Pełnospektaklowe farsy (m.in. Damy i huzary, wystawienie 1826, Gwałtu, co się dzieje!, wystawienie 1832) oraz jednoaktówki (Intryga na prędce, wystawienie 1817, Zrzędność i przekora, wystawienie 1822, Pierwsza lepsza, wydana 1824) nawiązywały najczęściej do tradycji plebejskiej zabawy świata na opak. Na twórczość Fredry w początkowym okresie istotny wpływ wywarły stałe kontakty z teatrem lwowskim, gdy tworzył z myślą o konkretnych cechach osobowych i warsztatowych aktorów. Tworzył teatr popularny, który bawiąc ośmieszał jednocześnie głupotę, zło, nietolerancję, przywracając ostatecznie właściwy porządek rzeczy. Arcydzieła komediowe Fredry powstałe przed 1835: Pan Jowialski (wyst. 1832), Śluby panieńskie, czyli Magnetyzm serca, Zemsta prezentują typ komedii zanurzonych w rodzimej kulturze, uniezależnionych od spraw zewnętrznych. Utwory te, zachowując ciągłość tradycji gatunkowej, mieszały mistrzowsko różne odmiany komedii. Wyznacznikiem ich komizmu był zawsze niezłośliwy humor i dowcip, wyznacznikiem wiersza i języka — jasność, prostota, szybkość ripost, nasycenie języka postaci wyrażeniami gnomicznymi i przysłowiowymi.

Śluby panieńskie

Śluby panieńskie, czyli Magnetyzm serca powstały w 1. redakcji (wierszem nierymowanym, pt. Nienawiść mężczyzn) 1827, w redakcji definitywnej 1832, wystawione we Lwowie 15 II 1833, wydane 1834. Głównym tematem utworu, którego akcja rozgrywa się w średnio zamożnym dworze pod Lublinem w latach młodości pisarza, jest budzenie się uczucia, ukazane w dwóch odmiennych stylach obyczajowych i dwóch odmiennych parach młodych — potulnej Anieli i trzpiota Gustawa oraz energicznej, zadzierzystej Klary, inicjatorki „panieńskich ślubów” („nienawidzić ród męski, nigdy nie być żoną”) i wzdychającego do niej na modłę sentymentalną Albina; podwójne zaręczyny ułatwia brak przeszkód natury towarzysko-majątkowej. Podtytuł nawiązuje do modnej wówczas teorii magnetyzmu (mesmeryzmu), której znajomość zdradza w dialogach Gustaw. Postanawia on obudzić „sympatię” Aliny wykorzystując „zarodne siły” „magnetyzmu serc”. Śluby panieńskie są wybitnym dziełem komedii europejskiej dzięki świetnej charakterystyce postaci, lekkości intrygi, subtelnemu humorowi.

Zemsta

Geneza i pierwotna lokalizacja Zemsty, powstałej zapewne 1833, wystawionej we Lwowie 17 II 1834, wydanej 1838 (w zaborze rosyjskim na żądanie cenzury wystawiona i wydana pt. Zemsta za mur graniczny) wiąże się z zamkiem w Odrzykoniu koło Krosna, który należał do posagu Z. Fredrowej; definitywny tekst nie pozwala na odpowiedź, w jakiej części kraju i kiedy dokładnie rozgrywa się akcja — zapewne niedługo po rozbiorach, gdy na głębokiej prowincji szlachetczyzna była jeszcze żywotna. Osnowę intrygi stanowi spór dygnitarzy szczebla powiatowego: Cześnika Raptusiewicza i Rejenta Milczka (nazwiska znaczące), sąsiadujących ze sobą w podzielonym na dwie części zrujnowanym zamczysku. Perypetie bohaterów wynikają z zaostrzenia sporu w rezultacie podjętej na zlecenie Rejenta, a udaremnionej na rozkaz Cześnika próby naprawienia dzielącego zamek muru. Szukający zemsty na sąsiedzie Cześnik, zwabiwszy podstępem Wacława, syna Rejenta, zmusza go do ślubu ze swą synowicą, Klarą, nie wiedząc, że działa zgodnie z życzeniem kochających się potajemnie młodych; skoro okazuje się, że majątek zasobnej wdowy, Podstoliny, którą Raptusiewicz upatrzył sobie na żonę, Milczek zaś na synową, należy w istocie do Klary, Rejent godzi się z faktem dokonanym, a także z sąsiadem. Doniosłą rolę odgrywa w akcji pieczeniarz Papkin, blagier podszyty tchórzem, znakomita, niezwykle zabawna kreacja komediowa rodem z typu żołnierza-samochwała, jego bowiem interwencje utrzymują konflikt Cześnik–Rejent w komediowych ramach. Walory Zemsty to bystro tocząca się akcja, pełna nieoczekiwanych zwrotów, mistrzowska charakterystyka postaci, dialog i forma wiersza oraz liryczna pochwała szlacheckiego obyczaju jako wcielenia narodowości. Zemsta jest najczęściej grywaną komedią Fredry (adaptacje filmowe 1957 w reżyserii A. Bohdziewicza i 2002 w reżyserii A. Wajdy).

Inne sztuki

Kryzys teatru lwowskiego i szczególnie dotkliwe dla Fredry ataki romantyków (1835 — S. Goszczyńskiego, 1842 — L. Dunina-Borkowskiego), zarzucających mu anachroniczność i obojętność na sprawy narodu, były przyczynami zamilknięcia. Późne sztuki, pisane „do szuflady”, różniły się formalnie i gatunkowo od wcześniejszych. Zapowiedziane już Dożywociem (wystawienie 1835), „niekomiczne komedie” (Wielki człowiek do małych interesów, wystawienie 1877, Wychowanka, wystawienie 1877, Godzien litości, wystawienie 1877, Ostatnia wola, wystawienie 1878) przejmowały niektóre chwyty sceniczne dramatów mieszczańskich z połowy XIX w. (gatunkowy synkretyzm, sceny symultaniczne, pointowanie aktów). Były tworzone już nie przez humorystę, ale przez twórcę sarkastycznie, ironicznie i krytycznie nastawionego do świata. Intrygi osadzone w niemoralnym środowisku, mimo komediowego zakończenia, nie przynosiły katharsis (poczucia przywrócenia moralnego ładu), lecz w intencji autora — anagnosis (rozpoznanie) podłości życia. Jak poprzednio powstawały jednoaktówki, wśród nich subtelna Świeczka zgasła (wystawienie 1877).

Pisarstwo pozakomediowe

Wielką wagę przywiązywał Fredro do pisarstwa pozakomediowego, które uprawiał przez całe życie. Spisywał aforyzmy, zwroty przysłowiowe, fraszki. Tworzył różnogatunkowe wiersze, m.in. popularne bajki wplatane w teksty sztuk (np. Pana Jowialskiego). Bajki Fredry świetnością języka i trafnościa kompozycji nie ustępują bajkom I. Krasickiego i S. Trembeckiego, wiele weszło do zasobu bezimiennej bajki narodowej (Paweł i Gaweł, Małpa w kąpieli). Wśród poematów na uwagę zasługuje Szewc i diabeł (powstały ok. 1854), ukazujac bohaterów ze środowiska mieszczańsko-plebejskiego, nasycony aktualnymi aluzjami politycznymi. Już po śmierci pisarza został opublikowany zbiór jego pełnych goryczy aforyzmów Zapiski starucha (wydane 1880) dotyczących problemów politycznych i ideologicznych, traktujących także ogólnych przywarach natury ludzkiej. Do arcydzieł należą wspomnienia Trzy po trzy (powstały 1844–46, wydane 1917), odtwarzające czasy dzieciństwa i młodości pisarza, bliskie w sposobie prowadzenia narracji gawędzie i wzorcowi literackiemu L. Sterne’a, obfitujące w dygresje, przeniknięte liryzmem i humorem.

Bibliografia

Pisma wszystkie, t. 1–15, oprac. S. Pigoń (t. 13–15 tenże i K. Czajkowska), wstępy w t. 1 i 7 K. Wyka, Warszawa 1955–80.

Fredro Aleksander, Śluby panieńskie, plakat zapowiadajacy premierę, 1834

Rudki, pałac rodziny Fredrów w Beńkowej Wiszni

Zelwerowicz Aleksander jako Szambelan w inscenizacji Pana Jowialskiego wg A. Fredry, Teatr Polski, Warszawa, 1948

Godebski Cyprian, pomnik Aleksandra Fredry przed Teatrem Słowackiego w Krakowie, 1900

Fredro Aleksander, Pan Geldhab, plakat zapowiadajacy premierę

Fredro Aleksander, Zemsta, rękopis

Fredro Aleksander, Zemsta, rysunek z inscenizacji w Teatrze Rozmaitości, 1866

Łapicki Andrzej, Śluby panieńskie A. Fredry. A. Łapicki (Radost) i R. Królikowski (Gustaw), Teatr Powszechny w Warszawie (1995).

Łomnicki Tadeusz, Dożywocie Aleksandra Fredry, reż. Jerzy Kreczmar, Teatr Współczesny, 1963. Tadeusz Łomnicki jako Łatka