Franciszek I

Franciszek I, Franciszek I de Valois, dyn. Walezjuszów, ur. 12 IX 1494, Cognac, zm. 31 III 1547, Rambouillet,

król Francji.

Urodził się 12 IX 1494 w Cognac. Pochodził z bocznej linii (Angoulême) panującej dynastii, był synem Karola hrabiego d’Angoulême i Ludwiki Sabaudzkiej; kuzyn i następca Ludwika XII, 1514 poślubił jego córkę Klaudię.

Polityka włoska — długotrwałe wojny

Po objęciu tronu podjął politykę włoską swych poprzedników, wyprawiając się na księstwo Mediolanu, które opanował po zwycięstwie pod Marignano (14 IX 1515). Powodzenie we Włoszech przyniosło korzystny traktat z papieżem Leonem X (konkordat boloński 1516), który m.in. zagwarantował królom Francji podporządkowanie im Kościoła francuskiego; traktat w Noyon 1516 z Karolem V Habsburgiem ułatwił temuż objęcie tronu hiszpańskiego, ale Franciszek wystąpił jako jego rywal do korony cesarskiej (1519), rozpoczynając długotrwałą rywalizację francusko-habsburską o przewagę w Europie. W 1521 wybuchła niepomyślna dla Francji wojna z cesarstwem i Anglią (utrata Mediolanu) utrudniona zdradą konetabla Karola Burbona (1523). Powtórna wyprawa Franciszka na Mediolan skończyła się klęską pod Pawią (24 II 1525) i uwięzieniem jego w Madrycie. Regentka Ludwika Sabaudzka podjęła rokowania (traktat madrycki 14 I 1526), w wyniku których Franciszek odzyskał wolność kosztem zrzeczenia się Burgundii oraz pretensji do Włoch, Flandrii i Artois. Do zwrotu Burgundii nie doszło, a zagrożone hegemonią cesarską papiestwo, Wenecja, Florencja i Mediolan zawarły z Franciszkiem przymierze (liga w Cognac, 22 V 1526). Nowa wojna, popierana przez Anglię, toczyła się we Włoszech, gdzie wojska cesarskie splądrowały Rzym (sacco di Roma), a armia francuska dotarła do Neapolu, gdzie skapitulowała (1528). W wyniku zawartego z cesarzem traktatu, tzw. pokoju damskiego (Paix des Dames, Cambrai 3 VIII 1529), pozostała Francji Burgundia, cesarzowi dano odszkodowanie w wysokości 2 mln dukatów, a Franciszek ożenił się z siostrą cesarską Eleonorą.

Polityka zagraniczna

Polityka zagraniczna Franciszka, będąca pod silnym wpływem doradców (G. de Bonnivet, A. de Montmorency i in.), po klęsce pod Pawią zmieniła swój charakter, próbując wygrywać przeciw Habsburgom ich wrogów: traktat z Zapolyą (1528), z książętami niemieckimi (1532) i Turcją (1536). Nie wykluczało to bezpośrednich, choć nie rozstrzygających walk, jak wojny 1536–38 na terenie Piemontu i Prowansji oraz 1542–46 w Pikardii i Szampanii. Franciszek zmarł 31 III 1547 w Rambouillet.

Ocena panowania

Postać Franciszka jako króla rycerza, zapalonego myśliwego, kochanka, poety i mecenasa sztuki była tematem anegdot i opowieści. Jego polityka zagraniczna spowodowała osłabienie Francji i niepowodzenia (choć osłabiła również Habsburgów), natomiast polityka wewnętrzna pozostawiła trwałe ślady: Franciszek dokończył zjednoczenia kraju (inkorporacja Bretanii 1532 i Sabaudii 1536), utworzył stały skarb i wojsko, wprowadził język francuski do akt urzędowych (1539). Szczególnie cenna była jego działalność kulturalna, w której pomagała mu jego siostra, Małgorzata z Nawarry. Franciszek utworzył Collège de France (1530), rozwinął budownictwo (Fontainebleau, Blois, Chambord), popierał artystów (Leonardo da Vinci, B. Cellini, J. i F. Clouet); jego początkowo tolerancyjny stosunek do reformacji przemienił się w represje (afera plakatów 1534, rzeź w Wandei 1545).

W sztuce i literaturze

Wśród licznych podobizn Franciszka są m.in. portrety Tycjana (Luwr) i J. Cloueta (Galleria degli Uffizi we Florencji); grobowiec Franciszka w bazylice Saint-Denis (1547, Ph. Delorme, P. Bontemps) zawiera sceny z bitwy pod Marignano. W literaturze francuskiej przedstawiany m.in. przez V. Hugo (w dramacie historycznym Król się bawi, wg którego powstało libretto do opery G. Verdiego Rigoletto).

Franciszek I de Valois, obraz namalowany przez J. Cloueta.

Jean Clouet, Portret Franciszka, ok. 1520–25 — Luwr, Paryż

Fontainebleau, pałac, widok od strony Cour du Cheval Blanc (Francja)

Przyjazd Karola V i legata papieskiego Alessandro Farnese do Paryża, na spotkanie z Franciszkiem I — fresk Taddeo Zuccaro, Palazzo Farnese, Caprarola