Foucault Paul Michel

Foucault

[fukọ]

Paul Michel , ur. 15 X 1926, Poitiers, zm. 25 VI 1984, Paryż,

francuski filozof i historyk, prekursor filozoficznego postmodernizmu.

Urodził się 15 X 1926 w Poitiers. Jest autorem głośnych prac z pogranicza filozofii, historii i nauk społecznych, w których rozwijał metody specyficznie rozumianej archeologii oraz genealogii. Należał do uczniów L. Althussera; znaczny wpływ na jego rozwój intelektualny wywarli J. Hyppolite, G. Conguilhem, G. Dumézil; współpracował i przyjaźnił się z J. Lacanem, C. Lévi-Straussem, R. Barthes’em i G. Deleuze’em. Studiował filozofię i psychologię w École Normale Supérieure w Paryżu, następnie był asystentem na uniwersytecie w Lille. W 1955–58 kierował Instytutem Francuskim w Uppsali, 1958–59 — w Warszawie i 1959–60 — w Hamburgu. W latach 1960–66 był profesorem tytularnym uniwersytetu w Clermont-Ferrand, 1966–68 — w Tunisie, 1968–69 — eksperymentalnego Uniwersytetu Vincennes pod Paryżem. W 1970 został wybrany do Collège de France, gdzie utworzono dla niego katedrę historii systemów myśli. Poza aktywnością pisarską i wykładową oddawał się, zwłaszcza po 1970, różnym formom działalności społecznej i parapolitycznej, której ogólnym celem była obrona społeczności i jednostek przed władzą. W 1971 założył Groupe d’Inspection sur les Prisons (GIP), stowarzyszenie zajmujące się badaniem warunków panujących w zakładach karnych; 1975 protestował przeciwko represjom frankistowskim w Madrycie; 1982 przyjechał z konwojem sanitarnym do Polski, aby wesprzeć moralnie ruch Solidarności. Zmarł w Paryżu 25 VI 1984 na AIDS (jedna z pierwszych ofiar tej choroby we Francji).

Prekursor filozoficznego modernizmu

Wciąż ewoluująca, wielokształtna i często świadomie prowokacyjna myśl Foucault z trudem poddaje się systematyzacji. W sumie składa się jednak na pewną teorię historii rozważanej z jednej strony jako historia relacji między rozmaitymi dyskursami lub postaciami wiedzy, z drugiej zaś — jako historia różnych stosunków sił w obrębie społeczeństw. Bohaterami książek Foucault są zatem dyskursy (których dotyczy „metoda archeologiczna”) i władza (której mechanizmów docieka „genealogia”). Chociaż zainteresowania Foucault z czasem coraz wyraźniej przesuwały się w stronę problematyki genealogicznej, zawsze podkreślał związek między historycznymi sposobami mówienia (konstruowania i określania przedmiotów wiedzy) a mechanizmami władzy. Ostatecznie sama „wola wiedzy” byłaby wolą panowania. W tym sensie archeologia jest nierozerwalnie związana z genealogią. Mimo tego ścisłego związku między 2 podstawowymi obszarami refleksji Foucault, jego książki można podzielić na bardziej archeologiczne lub bardziej genealogiczne, zależnie od tego, czy pierwszoplanowym przedmiotem analizy są w nich relacje między dyskursami (jak w Les mots et les choses. Une archéologie des sciences humaines 1966, fragment pt. Historia, wydanie polskie 1968, oraz w Archeologii wiedzy 1969, wydanie polskie 1977), czy też źródła i sposoby działania władzy (jak w Nadzorować i karać. Narodziny więzienia 1975, wydanie polskie 1993).

Krytyka tradycji filozoficznej

Jako archeolog Foucault proponował, by różne historyczne formy wiedzy badać nie jako przejawy życia podmiotu, ale jako autonomiczne sieci relacji, którymi rządzą nieświadome i zmienne „historyczne a priori”. Kładąc nacisk na niezależność owych a priori od podmiotowych intencji oraz na ich historyczną nieciągłość i przypadkowość, Foucault radykalnie kwestionował ideę teleologicznie zorientowanej ewolucji, ideę postępu wiedzy oraz wszelką postać historiozoficznego humanizmu lub antropologizmu. W Les mots et les choses sformułował głośną tezę o „śmierci człowieka”, którego wartość jako podmiotu byłaby tylko wytworem zanikającej już postaci wiedzy. W Archeologii wiedzy położył nacisk na radykalne zróżnicowanie — zarówno w diachronii, jak i w synchronii — historycznych praktyk językowych, które nie tworzą żadnych całościowych struktur, a jedynie „systemy rozproszenia”. Historia ujmowana z perspektywy archeologicznej byłaby ostatecznie pozbawioną podmiotu historią różnic.

Jako genealog Foucault dociekał ukrytych (w historii oraz w życiu nowoczesnego społeczeństwa) źródeł i sposobów działania władzy, proponując, aby przez władzę rozumieć nie uprawnienie lub przywilej osób, lecz bezosobową sieć mechanizmów porządkujących ciało społeczne: wykluczających lub inkorporujących, dzielących, kontrolujących, dyscyplinujących i normalizujących. W tej perspektywie analizował powstanie instytucji więzienia, zakładu psychiatrycznego lub nowoczesnej kliniki (wraz z odpowiadającymi tym instytucjom formami dyskursu). W Nadzorować i karać zarysował kontrowersyjną wizję nowoczesnego społeczeństwa jako w istocie „karceralnego”, tj. opartego na wszechobecnej władzy dyscyplinarnej. W pierwszym tomie Historia seksualności (t. 1–3 1976–84, wydanie polskie 1995) rozwinął ideę władzy normalizującej oraz „biowładzy” regulującej życie w jego wymiarze już nie tylko społecznym, ale wprost biologicznym. Twierdził, że skutkiem zainteresowania władzy seksualnością jest obecnie „władza nad życiem”, „biowładza”: (1) kontrola ciał jednostek (kult urody i potencji) oraz (2) zarządzanie populacją (projekty demograficzne, polityka zdrowotna). Także w drugim i trzecim tomie poszukiwał historycznych źródeł prawdy o człowieku pojętym jako podmiot pragnień. Nie jest bowiem oczywiste, kiedy, dlaczego i w jaki sposób zachowania seksualne stały się problemem.

Wpływ na rozwój filozofii i historiografii

Foucault wywarł znaczny wpływ nie tylko na współczesną filozofię, ale też na pewien nurt współczesnej historiografii, zachęcając do badania tego, co w tradycyjnej nauce historii jest pomijane lub tłumione, tj. rozbijających całość różnic, społecznych marginesów oraz ukrytych mechanizmów panowania. Jako krytyk władzy stał się też symbolem polityczno-obyczajowej kontestacji przełomu lat 60. i 70.

Inne dzieła: Choroba umysłowa a psychologia (1954, wydanie polskie 2000), Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu (1961, wydanie polskie 1987), Narodziny kliniki (1963, wydanie polskie 1999), Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady w Collège de France, 1976 (1976, wydanie polskie 1998), Dits et écrits (t. 1–4 1994, polski wybór Szaleństwo i literatura: powiedziane, napisane 1999); wybór polski Filozofia, historia, polityka: wybór pism (2000).