fizjokratyzm

fizjokratyzm

[fr. physiocratie < gr. phýsis ‘natura’, krátos ‘władza’],

ekon. kierunek w historii myśli ekonomicznej, powstały i rozwijający się 1750–80 we Francji, uznający rolnictwo za główną siłę napędową gospodarki;

twórcą fizjokratyzmu był F. Quesnay (Tableau économique 1758), a głównymi przedstawicielami: P.S. Dupont de Nemours, V.R. Mirabeau, N. Baudeau, G.F. Le Trosne oraz A.-R.J. Turgot. Fizjokraci sami siebie nazywali ekonomistami, a najważniejszą rolę w ich filozofii gospodarczej odgrywały idee naturalnego porządku i czystego produktu. Podstawami naturalnego porządku były przyrodzone prawa człowieka do wolności osobistej i gospodarczej oraz nienaruszalne prawo własności prywatnej. Byli pierwszymi wyznawcami idei laissez-faire, laissez-passer, stworzyli podstawy ekonomii liberalnej. Główną tezą ekonomiczną systemu fizjokratyzmu było przekonanie o kreatywnej roli sił przyrody w tworzeniu produktu netto w gospodarce. Uważali, że wartość dodana, nazywana przez nich czystym produktem, powstaje jedynie w rolnictwie, gdyż tam dochodzi do pomnażania, a nie tylko sumowania się bogactwa. Według fizjokratów społeczeństwo jest podzielone na 3 klasy: klasę produkcyjną — rolników produkujących na rynek; klasę „jałową”, czyli nieproduktywną, niepomnażającą narodowego bogactwa — rzemieślników, kupców i innych zatrudnionych w rękodziele lub usługach; klasę właścicieli ziemskich (król, szlachta i duchowieństwo), mającą prawo do pobierania czystego produktu w pieniądzu i inicjującą cały proces wymiany w gospodarce. W modelu ekonomicznym fizjokratów pojedyncze akty wymiany zostały zgrupowane w 5 wielkich aktów, dokonywanych raz do roku po żniwach: proces cyrkulacji rozpoczynali właściciele ziemscy, kupując żywność i wyroby rzemieślnicze za rentę gruntową, czyli pieniężną równowartość czystego produktu; kolejne procesy wymiany odbywały się tylko między klasą produkcyjną i jałową; klasa jałowa kupowała żywność i surowce, a klasa produkcyjna narzędzia i przedmioty codziennego użytku; po wymianie następowała reprodukcja, w ciągu roku, aż do następnych żniw odtwarzano zużywający się produkt. Fizjokraci byli zwolennikami wprowadzenia jedynego podatku płaconego przez właścicieli ziemskich.

Istniała również polska odmiana fizjokratyzmu, której głównymi przedstawicielami byli m.in.: S. Leszczyński, A. Popławski, H. Stroynowski, W. Stroynowski, J.S. Dembowski, J.L. Chreptowicz, S. Staszic i H. Kołłątaj; polscy fizjokraci byli zwolennikami zniesienia poddaństwa chłopów, widząc w niskiej wydajności chłopów pańszczyźnianych jeden z podstawowych hamulców rozwoju polskiego rolnictwa; sprzeciwiali się idei jedynego podatku; początkowo byli przeciwni ideom rozwoju przemysłu i handlu, później jednak połączyli idee fizjokratyzmu i merkantylizmu, dążąc do wzmocnienia państwa i władzy królewskiej; polscy fizjokraci w większym stopniu przejęli doktrynę filozoficzno-moralną francuskiego fizjokratyzmu niż jego zasady ekonomiczne.