filozofia

filozofia

[gr., ‘umiłowanie mądrości’ < philéō ‘miłuję’, sophía ‘mądrość’],

najbardziej ogólna, fundamentalna, racjonalna i krytyczna wiedza o wszystkim, co istnieje;

w znaczeniu źródłowym filozofia oznaczała umiłowanie mądrości, czyli nieustanne dążenie do wiedzy i poszukiwanie pewności. Według Platona (Uczta), który erosa wywodził od Dostatku i Biedy, filozofia sytuuje się pomiędzy mądrością bogów a głupotą głupców. Od bogów odróżnia ją „bieda” (niewiedza), a od głupców „dostatek” (świadomość niewiedzy), dlatego szczytem filozoficznej mądrości jest brak ostatecznej pewności („wiem, że nic nie wiem” — Sokrates).

Początkowo filozofia wyrastała ze zdziwienia światem (Platon, Arystoteles), później z wątpienia stawiającego pod znakiem zapytania to, co dotychczas było zakorzenione w tradycji lub oczywiste (R. Descartes), albo z doświadczenia sytuacji granicznych, szczególnie śmierci. Precyzyjne i jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia filozofii jest niemożliwe ze względu na historyczną zmienność jego zakresu i treści oraz związek przypisywanego mu znaczenia z przyjęciem określonej koncepcji filozoficznej; wymaga zatem relatywizacji do epoki historycznej oraz kierunku filozoficznego czy też szkoły. W filozofii prawie wszystko jest przedmiotem sporu, począwszy od tego, co filozofią jest, a co nią nie jest, jej przedmiot, metody, język (bardziej sformalizowany czy metaforyczny), a także status naukowy (czy filozofia jest nauką czy mądrością). Samo pytanie o to, czym jest filozofia, jest więc filozoficznym problemem.

Specyfikę filozofii określa się przez odniesienie do innych, zbliżonych do niej dziedzin twórczości: teologii, nauki, światopoglądu, ideologii. Teologia traktuje filozofię jako narzędzie dostarczające jej aparatury pojęciowej, przesłanek metafizycznych i antropologicznych. Wobec ukształtowanych nauk szczegółowych filozofia występuje jako wypełnienie „białych plam” ludzkiej wiedzy, bądź też jako forma uogólniania wyników poznawczych osiąganych przez poszczególne nauki; niektóre kierunki przypisują filozofii zadanie uprawomocnienia nauki jako autonomicznej formy poznawczego stosunku człowieka do świata lub analizy milczących założeń przyjmowanych w badaniach autonomicznych nauk (np. dotyczących istnienia, wartości), albo też jedynie funkcję analityka metod i języka nauki. W stosunku do światopoglądu niektóre kierunki filozoficzne mogą stanowić jego zwerbalizowaną i teoretycznie uporządkowaną formę, inne zaś być dla niego jedną z inspiracji. Ideologia traktuje filozofię instrumentalnie, wykorzystując potrzebne jej argumenty i przesłanki filozoficzne oraz teorie wartości i koncepcje społeczeństwa.

Tradycyjnie problematykę filozofii dzieli się na następujące działy: ontologię (teorię bytu, metafizykę), filozofię poznania, logikę, aksjologię, etykę i estetykę; w XIX w. jako dział filozofii ukształtowała się historiozofia, w XX w. zaś antropologia filozoficzna; w różnych okresach i nurtach filozoficzne bywają wyodrębniane także jako działy filozofii: filozofia polityczna, filozofia religii, filozofia przyrody, filozofia kultury, filozofia języka itp.; na przełomie XIX i XX w. oderwały się od filozofii i usamodzielniły: psychologia i socjologia.

Filozofia zrodziła się w starożytnej Grecji, a najstarsze informacje na jej temat pochodzą z VII w. p.n.e. Pierwsi filozofowie koncentrowali swe zainteresowania na przyrodzie (physis), pytali o zasadę (arche), czyli o genezę i strukturę świata otaczającego człowieka (jońska filozofia przyrody, eleaci). Następnie w centrum zainteresowań znalazł się człowiek i wspólnota ludzka (zmiana ta wiąże się z działalnością Sokratesa); pytano wówczas o drogi do osobistego szczęścia oraz o miejsce człowieka w społeczności (epikureizm, stoicyzm), poszukiwano najlepszych form organizacji państwa i sposobów sprawowania władzy (sofiści). W najpełniejszych koncepcjach filozoficznych starożytności (Platona i Arystotelesa) filozofia oznaczała całokształt wiedzy, przy czym dla Platona była to wiedza o ideach, natomiast dla Arystotelesa wiedza zarówno o abstrakcyjnej istocie bytu, jak też o wszelkich jego konkretnych postaciach i przejawach. Chrześcijaństwo przejęło dorobek filozofii starożytnej, wykorzystując go przy budowie własnej filozofii i teologii. Filozofia została podporządkowana teologii jako jej narzędzie, wpływała jednak zarazem na kształt myśli chrześcijańskiej (np. neoplatonizująca koncepcja świętego Augustyna, spór o uniwersalia, nawiązanie do Arystotelesa w filozofii świętego Tomasza z Akwinu). Dominującymi tematami rozważań filozoficznych stały się absolut, Bóg, wspólnota wiary oraz indywidualna osoba ludzka (problematyka duszy); różnorodność sposobów filozofowania rozciągała się od scholastyki po mistykę. Kształtująca się XVI–XVII w. nauka zrodziła problem jej filozoficznego uprawomocnienia jako autonomicznej formy poznawczego stosunku człowieka do świata a wraz z nim pytania o źródła i metody uzyskiwania wiedzy bezwzględnie pewnej, oraz pytania o strukturę bytu przyrody badanej przez naukę. Głównymi sporami filozoficznymi XVII–XVIII w. stały się dyskusje między racjonalistami (racjonalizm) a empirykami (empiryzm) oraz spór o substancję, między dualistami (dualizm), monistami (monizm) i pluralistami (pluralizm) oraz między idealistami (idealizm) a materialistami (materializm). Epokę rozpoczętą wystąpieniem R. Descartes’a zamyka I. Kant programem filozofii jako analizy struktury poznającego umysłu, stanowiącej warunek wszelkiego możliwego doświadczenia, a zatem wszelkiej działalności naukowej. Na przełomie XVIII i XIX w., wraz z komplikowaniem się struktur społecznych, narastaniem konfliktów, przyspieszaniem przemian historycznych, na pierwszy plan wysunęła się w filozofii problematyka społeczeństwa, dziejów, polityki (J.J. Rousseau, G.W.F. Hegel, K. Marks), mnożyły się projekty reform, przebudowy, odnowy, zapewnienia powszechnego szczęścia i dobrobytu. W 2. połowie XIX w. tradycyjna problematyka filozoficzna była wypierana i ograniczana przez gwałtowny rozwój nauk szczegółowych; filozoficznym wyrazem tej tendencji był antymetafizyczny program tzw. filozofii pozytywnej (pozytywizm), zapoczątkowanej przez A. Comte’a. Ten proces wraz z załamaniem się optymizmu historiozoficznego oraz narastaniem nastrojów pesymistycznych i katastroficznych spowodował walkę o autonomię filozofii i zachowanie swoistego dla niej zakresu pytań i problemów, a zarazem poszukiwanie nowych sposobów nadawania sensu ludzkim działaniom. Prowadziło to do kształtowania się filozofii kultury, filozofii życia, filozofii wartości, fenomenologii, filozofii egzystencji. Wiek XX jest okresem ścierania się różnorodnych nurtów i tendencji w filozofii: egzystencjalizmu i personalizmu, fenomenologii i empiryzmu logicznego, marksizmu, oraz wyłaniania się nowych kierunków: pragmatyzmu, strukturalizmu, psychoanalizy, hermeneutyki, filozofii dialogu, postmodernizmu, wykorzystujących dawne inspiracje i przetwarzających je w nowe całości bądź próbujących powrotu do greckich, przedplatońskich źródeł filozofii, czy ogłaszających zmierzch tradycyjnej problematyki filozoficznej.

Próby wyznaczenia głównych tendencji w filozofii XX w. wskazują na dyskusje toczące się z jednej strony pomiędzy przedstawicielami kierunków aspirujących do budowy całościowych systemów filozoficznych, światopoglądowych, kulturowych, a nawet politycznych (marksizm, myśl chrześcijańska) a reprezentantami kierunków podejmujących i drążących węższe, specyficzne zakresy problemów i zainteresowań filozoficznych; z drugiej natomiast strony — pomiędzy przedstawicielami kierunków filozofii analitycznej (filozofia analityczna), która zadania filozofii widzi jedynie w analizie języka (filozoficznego, naukowego, potocznego), redukując tradycyjne problemy i zainteresowania filozoficzne, a zarazem nadając jej niezwykle rygorystyczny, logiczny, często sformalizowany charakter, a reprezentantami kierunków nieanalitycznych (czasem zwanych syntetycznymi lub metafizycznymi), próbującymi w nowych formach kontynuować rozważania dotyczące problemów sformułowanych przed ponad 2500 laty oraz podejmowanych, przekształcanych i uzupełnianych przez całe dzieje filozofii europejskiej.

Bibliografia

K. AJDUKIEWICZ Główne zagadnienia i kierunki filozofii, wyd. 2, Warszawa 1983;

A. ANZENBACHER Wprowadzenie do filozofii, Kraków 1987;

F. COPLESTON Historia filozofii, t. 8, Warszawa 1989, t. 9, Warszawa 1991, t. 7, Warszawa 1995, t. 5, Warszawa 1997, t. 6, Warszawa 1996;

K. Jaspers Wprowadzenie do filozofii, Wrocław 1998;

W. TATARKIEWICZ Historia filozofii, Warszawa 2001.