filogeneza
 
Encyklopedia PWN
filogeneza
[gr. phylḗ ‘plemię’, génesis ‘pochodzenie’],
rozwój rodowy organizmów,
przebieg ewolucyjnego różnicowania organizmów jako rezultat wyodrębniania się nowych linii rozwojowych i wymierania innych.
Graficznym przedstawieniem filogenezy jest drzewo filogenetyczne.
Filogeneza bakterii, pierwotniaków, grzybów i roślin. Najpierwotniejsze organizmy miały prawdopodobnie charakter zbliżony do współczesnych beztlenowych i chemoautotroficznych archeobakterii; od nich wywodzi się inne prokarionty, np. tlenowe, autotroficzne bakterie i sinice. Pierwsze sinice znane są sprzed 3,5–3,7 mld lat; były one pierwszymi producentami tlenu wydzielanego do atmosfery. Najstarsze komórki o cechach eukariontów znane są sprzed ok. 1,7 mld lat; krasnorosty w stanie kopalnym występują pospolicie od ok. 1 mld lat, z syluru znane są grzyby przypominające plechy krasnorostów; późnokambryjskie i wczesnopaleozoiczne jednokomórkowe glony zapewne były przodkami bruzdnic i jednokomórkowych zielenic; we wczesnym kambrze pojawiły się złotowiciowce, których różne grupy we wczesnej kredzie dały początek m.in. okrzemkom, wiciowcom, otwornicom i orzęskom. Z późnego syluru są znane pierwsze ramienice oraz najstarsze rośliny naczyniowe — psylofity; występowała u nich przemiana pokoleń — haploidalny gametofit z narządami rozmnażania płciowego (zapłodnienie w wodzie) i diploidalny sporofit, rozsiewający w powietrzu powstałe mejotycznie zarodniki; mszaki już w permie uzyskały pokrój zbliżony do dzisiejszego; doskonalenie fotosyntetycznych funkcji sporofitu doprowadziło do powstania widłaków oraz skrzypów; dominacja sporofitu łączyła się ze stopniową redukcją gametofitu; ewolucja gametofitów męskich i żeńskich doprowadziła w późnym dewonie do powstania nasion; z pierwotnych nagonasiennych wywodzą się znane od późnego karbonu rośliny iglaste, miłorzęby i paprocie nasienne, które z kolei dały początek pokrewnym benetytom i pospolitym od wczesnego permu sagowcom oraz prawdopodobnie znanym od jury gnetowym (gniotowym). Nie jest nadal znane pochodzenie roślin kwiatowych, których wielkie zróżnicowanie przypada na koniec wczesnej kredy; ich kwiaty wykazują podobieństwa do kwiatów sagowców i benetytów, niewykluczone są jednak ich związki z gondwańskimi nasiennymi paprociami — glosopterydami (glosopterysy, Glossopteridales).
Filogeneza zwierząt. Początki sięgają prekambru, pierwsze zachowane odciski i odlewy są bardzo zniekształcone i trudne do jednoznacznego określenia. Przodkami zwierząt wielokomórkowych były cudzożywne wiciowce, tworzące kuliste kolonie; najstarsze znane skamieniałości zwierzęce pochodzą sprzed 700 mln lat i należą do licznie występujących w kambrze priapulidów (Priapuloidea), od których wyprowadza się robaki obłe; na przełomie prekambru i kambru pojawiły się pierwsze mięczaki, we wczesnym kambrze — morskie pratchawce i najpierwotniejsze stawonogi; w środkowym kambrze dominowały trylobity oraz skorupiaki pokrewne dzisiejszym cienkopancerzowcom (Leptostraca). W trakcie starszego paleozoiku dokonało się wyodrębnienie głównych pni rozwojowych szczękoczułkowców i skorupiaków. Początki strunowców nie są znane; pierwszą grupą strunowców o znacznym zróżnicowaniu były konodonty; w środkowym ordowiku pojawiły się pancerne bezszczękowce; z jednej ich gałęzi wyodrębniły się akantody (o 2 parach płetw parzystych), od których wywodzą się zapewne pozostałe grupy ryb. W późnym dewonie z ryb trzonopłetwych (o wykształconym narządzie płucopęcherz pławny) wyodrębniły się płazy; najstarszym znanym czworonogiem była ichtiostega znaleziona na Grenlandii; z dominujących pod koniec paleozoiku i w triasie płazów tarczogłowych wyodrębniły się płazy bezogonowe i ogoniaste. Nie jest znane ogniwo pośrednie pomiędzy rozwijającymi się w wodzie płazami a przechodzącymi rozwój na lądzie gadami; najstarszymi znanymi gadami były antrakozaury; z końcem permu pojawiły się gady naczelne, w późnym triasie — żółwie, od tego też czasu znane są dinozaury i gady latające, właściwe jaszczurki — od jury, węże od wczesnej kredy; od drobnych, biegających dinozaurów pochodzą ptaki; pierwszymi ptakami były późnojurajski archeopteryks i wczesnokredowy Sinornis. Z gadów ssakokształtnych na przełomie triasu i jury wyodrębniły się ssaki, których wielkie różnicowanie rozpoczęło się po wyginięciu dinozaurów, od początku trzeciorzędu; różnicowanie się w gałęzi ewolucyjnej afrykańskich ssaków naczelnych doprowadziło ok. 4,4 mln lat temu do powstania dwunożnych australopiteków — przodków dzisiejszego Homo sapiens.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia