Filip II

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Filip II, z dyn. Habsburgów, ur. 21 V 1527, Valladolid, zm. 13 IX 1598, Escorial,

król Neapolu i Sycylii, Hiszpanii i Portugalii.

Urodził się 21 V 1527 w Valladolid. Był synem cesarza Karola V i Izabeli (córki Manuela I Szczęśliwego portugalskiego), ojcem Don Carlosa i Filipa III. Wykształcony i przygotowywany do panowania; jego nauczycielami byli m.in. humaniści — J. Martínez de Silíceo, C. Calvete de Estrella, J. Ginés de Sepúlveda. Od ojca, przebywającego często poza Hiszpanią, otrzymywał instrukcje na temat sztuki rządzenia; 1548–51 podróżował po Włoszech, Niemczech i Niderlandach.

Król Hiszpanii

W 1554–55 przebywał w Anglii, gdzie poślubił Marię I Tudor (była jego 2. żoną po Marii portugalskiej 1543–45) i wywierał wpływ na angielską politykę; otrzymał od ojca władzę nad posiadłościami włoskimi (1554) i Niderlandami (1555), a po jego abdykacji (1556) został królem Hiszpanii. Po zwycięstwach armii hiszpańskiej nad Francuzami pod Saint-Quentin (1557) i Gravelines (1558) zawarł 1559 pokój z Francją w Cateau-Cambrésis, kończący wojny włoskie 1494–1559; poślubił wtedy córkę Henryka II francuskiego, Elżbietę (Izabelę).

W 1559 wrócił do Hiszpanii; jej stolicą uczynił Madryt, w którego pobliżu ufundował, jako wotum dziękczynne za zwycięstwo pod Saint-Quentin, klasztor-rezydencję Escorial. Po śmierci 1568 żony, Izabeli, i dziedzica, Don Carlosa (więzionego z woli Filipa), poślubił 1570 Annę, córkę cesarza Maksymiliana II. Był monarchą absolutnym, władzę królewską uważał za nieograniczoną i starał się sprawować bezpośrednie rządy nad imperium, „w którym słońce nie zachodziło”. Pracowity, z natury domator i samotnik, biurokrata, nie ufał ludziom i — chociaż system administracji monarchią opierał się na rozbudowanej strukturze rad (hiszpańskie consejos) — Filip sam podejmował ostateczne decyzje (często je odwlekając) i podpisywał wszelkie zarządzenia. Wzorem ojca dopuszczał do kształtowania się i rywalizacji frakcji na dworze (pokojowa — księcia Éboli i wojenna — księcia Alby), a w zależności od sytuacji politycznej zmieniał najbliższych doradców (A. Pérez, A. de Granvelle, D. Espinosa, C. de Moura); od 1585 głównym ciałem doradczym króla była nieformalna grupa współpracowników, zwanych Radą Nocną.

Bezwzględna obrona katolicyzmu

Za swój obowiązek uważał zachowanie całości odziedziczonego imperium i obronę religii katolickiej przed zagrożeniami ze strony reformacji i islamu. W Hiszpanii, wykorzystując do tego inkwizycję, tępił przejawy herezji i opozycji; pozbawił przywilejów Morysków na obszarze dawnego emiratu Grenady, a gdy wzniecili bunt 1568–71 (krwawo stłumiony przez wojska królewskie), nakazał ich wysiedlenie z tych ziem. W Niderlandach bezwzględnie zwalczał protestantyzm, wzmógł działania inkwizycji i wspierał Kościół katolicki; łamał prawa i przywileje stanowe w celu wzmocnienia władzy królewskiej; nakładał nowe podatki. Polityka ta spowodowała powstanie silnej opozycji z księciem Wilhelmem I Orańskim na czele; trwające od 1566 zamieszki szybko przekształciły się w regularną wojnę o niepodległość Niderlandów, która doprowadziła do detronizacji Filipa w północnych Niderlandach 1581. Wiele uwagi koncentrował (zwłaszcza do 1566) na sprawach śródziemnomorskich; wobec zagrożenia tureckiego 1571 przystąpił do Ligi Świętej i — mimo problemów wewnątrz swej monarchii — przekazał Lidze flotę hiszpańską, czym walnie przyczynił się do zwycięstwa pod Lepanto; 1578 zakończył wojny z Turcją.

Król Portugalii, wojny z Francją i Anglią

Wygaśnięcie dynastii portugalskiej 1580 otworzyło przed Filipem możliwość objęcia tronu w Lizbonie; wojska hiszpańskie wkroczyły do Portugalii, a 1581 jej Kortezy uznały Filipa królem. Tym samym zjednoczył cały Półwysep Iberyjski pod swą władzą, która objęła też posiadłości Portugalii w Ameryce, Afryce i Indiach; nadto za jego życia Hiszpania zajęła Filipiny.

Przez całe panowanie zwracał szczególną uwagę na sytuację we Francji; finansował walkę katolików przeciw hugenotom, popierał Gwizjuszy i starał się nie dopuścić do objęcia tronu francuskiego przez Henryka Burbona (Henryk IV); nie zdołał jednak temu zapobiec i 1598 zawarł z Henrykiem IV pokój w Vervins.

Od objęcia tronu Anglii przez Elżbietę I (1558) stosunki hiszpańsko-angielskie były napięte, ale podjęcie ataku na Anglię Filip uważał za ostateczność. Do decyzji skłoniły go angielskie poczynania: sukcesy F. Drake’a, 1585 lądowanie oddziałów angielskich w Niderlandach, 1587 ścięcie Marii Stuart. Wysłana 1588 na podbój Anglii Niezwyciężona Armada poniosła klęskę.

Imperialna polityka Filipa i ciągłe wojny powodowały znaczne przeciążenie jego monarchii podatkami i olbrzymi wzrost długu państwowego, co pod koniec lat 80. doprowadziło do poważnego kryzysu ekonomicznego; trudna sytuacja gospodarcza powodowała niezadowolenie i rozruchy; w Aragonii, w związku z intrygami Péreza, doszło nawet 1590–91 do kryzysu ustrojowego i interwencji wojsk królewskich. Zmarł 13 IX 1598 w Escorial.

Ocena panowania

Filip stał się jednym z bardzo kontrowersyjnych monarchów europejskich; już za życia króla jego wrogowie, zwłaszcza Wilhelm I Orański w Apologii i Pérez w Relaciones, stworzyli i rozpowszechnili czarną legendę na jego temat. Jednak osobowość i działania Filipa na arenie politycznej nie podlegają jednoznacznej ocenie; o tym, że król nie kierował się tylko względami religijnymi, świadczy jego polityka wobec Anglii, długoletni pokój z Turcją, prowadzenie negocjacji z protestancką Szwecją, Danią i miastami Hanzy.

Był wielkim kolekcjonerem i mecenasem sztuki; uwielbiał malarstwo, szczególnie pieczołowicie kolekcjonował prace H. Boscha, P. Bruegela i Tycjana; posiadał znakomite zbiory arrasów, map, zegarów, monet i medali; założył ogrody w Aranjuez, Casa de Campo, El Bosque i El Pardo.

Filip II, ekspedycja na Azory przeciwko pretendentowi do sukcesji dynastii Aviz don Antonio, 1582, fresk w Escorialu

Rzeź mieszkańców Haarlemu po zdobyciu miasta przez wojska ks. Alby, grawiura barwiona F. Hogenberga — Bibliothèque nationale, Paryż

Escorial, renesansowy pałac królewski, 1563–84.