Fidiasz

Fidiasz, Pheidías, ur. ok. 490 p.n.e., zm. ok. 420 p.n.e.,

według opinii starożytnych największy rzeźbiarz grecki.

Urodził się ok. 490 p.n.e. Był prawdopodobnie uczniem Hageladesa z Argos i Hegiasa; wg Pliniusza Starszego akmé Fidiasza, czyli szczytowy okres życia (zwykle ok. 40 lat), przypadł na 83. Olimpiadę, czyli 448–445. Działał w Pellene, Platejach, Tebach, Delfach, Olimpii, a przede wszystkim w Atenach. Tu jako przyjaciel i doradca artystyczny Peryklesa kierował 447–432 całokształtem prac związanych z przebudową Akropolu ateńskiego, a w szczególności nad dekoracją rzeźbiarską Partenonu (metopy, fryz, frontony; zachowane oryginalne fragmenty, Elgina marmury), gdzie stanął wykonany przez Fidiasza w chryzelefantynie posąg Ateny Partenos (przed 438), znany z kilku zredukowanych kopii rzymskich, wśród których wyróżnia się tzw. Atena Warwakion. Około 432 został oskarżony przez przeciwników Peryklesa o kradzież złota i kości słoniowej przeznaczonych na posąg Ateny Partenos oraz bezbożność (asébeia) z powodu umieszczenia własnego portretu na tarczy tego posągu. Według Plutarcha skazany Fidiasz wkrótce zmarł w więzieniu w Atenach z powodu choroby lub został otruty. Natomiast zdaniem Filochorosa rzeźbiarz uciekł do Elidy. W związku z tym trudno stwierdzić, czy Fidiasz wykonał największe swoje dzieło, zaliczane do siedmiu cudów świata, Zeusa Olimpijskiego już po procesie w Atenach, czy też może przed rozpoczęciem prac na Akropolu w Atenach.

Posągi Ateny i inne dzieła

Jako twórca niezwykle wszechstronny osiagnął perfekcję w różnych technikach rzeźbiarskich. Zdaniem Pauzaniasza jednym z pierwszych dzieł Fidiasza był chryzelefantynowy posąg Ateny dla miasta Pellene w Achai, wcześniejszy od wykonanego w technice akrolitu posągu Ateny Arcia dla świątyni w Platejach (po pokoju Kalliasza 448), upamiętniającego zwycięstwo Greków nad Persami (wg H. Tierscha jego kopią jest tzw. Tors Medici z Luwru, który W. Amelung uzupełnił różnymi kopiami głowy). Z brązu wykonał pomnik Wotum Maratońskie, sławiący zwycięstwo pod Maratonem i ustawiony przy Świętej Drodze w Delfach (prawdopodobnie po 452). Według Pauzaniasza Fidiasz był autorem brązowego archaizującego posągu Apollina Parnopios (460–450) stojącego w Atenach w pobliżu Partenonu, identyfikowanego z 21 kopiami rzymskimi, z których najlepsza to tzw. Apollo z Kassel. Około 450 w pobliżu Propylejów stanął brązowy posąg Ateny Lemnia w związku z kolonizacją wyspy Lemnos, zidentyfikowany przez A. Furtwänglera z kopią rzymską w Dreźnie oraz repliką głowy w Bolonii (jedna z rekonstrukcji w muzeum w Szczecinie). Na Akropolu w Atenach znajdował się także brązowy posąg poety Anakreonta (ok. 440) przypisywany Fidiaszowi albo twórcy z jego kręgu, a znany m.in. z kopii rzymskiej w Gliptotece Ny Carlsberg w Kopenhadze. Najbardziej widocznym (wg Pauzaniasza aż z przylądka Sunion) był ustawiony na Akropolu w Atenach brązowy posąg Ateny Promachos, prawdopodobnie ok. 7 m wysokości (460–450).

Być może w trakcie pobytu w Olimpii Fidiasz wykonał posąg Anadiomenesa (ok. 450) rozpoznany w kopii z British Museum w Londynie, czy też posąg swojego ulubieńca, Pantarkesa, ustawiony w Altis zapewne po zwycięstwie młodzieńca w igrzyskach 436. Z tego okresu pochodzi również chryzelefantynowy posąg Afrodyty Urania dla świątyni w Elis, ukazujący boginię z nogą opartą na żółwiu i rozpoznany w kopii tzw. Afrodyty Grimani z Altes Museum w Berlinie. Przed 446 Fidiasz pracował przy dekoracji Telesterionu w Eleusis, gdzie być może wykonał zachowany w Narodowym Muzeum Archeologicznym w Atenach relief z przedstawieniem Demeter z Korą i Tryptolemosem(?). Słynny był również jego brązowy posąg Amazonki dla świątyni Artemidy w Efezie (ok. 440), wykonany na konkurs (który wg tradycji przegrał z Polikletem), rozpoznawany zwykle w kopii rzymskiej tzw. Amazonki Mattei w Muzeach Watykańskich w Rzymie. Fidiasz zmarł ok. 420 p.n.e.

Dzieła Fidiasza są znane dzięki antycznym opisom literackim, zachowanym rzymskim kopiom i adaptacjom. Utrudnia to ocenę jego stylu, ale był on na tyle silny, że oddziaływał na wielu rzeźbiarzy, których można zaliczyć do szkoły Fidiasza (m.in. Alkamenes, Agorakritos, Kolotes). Już dla starożytnych twórczość Fidiasza należała do sztuki klasycznej i taką pozostała w nowożytnej sztuce europejskiej.

Panatenaje (procesja podczas ateńskiego święta ku czci Ateny), młodzieńcy niosący amfory z oliwą, relief fryzu zdobiącego Partenon w Atenach, warsztat Fidiasza, 447–443 — Muzeum na Akropolu, Ateny

Fidiasz, Atena Partenos — Narodowe Muzeum Archeologiczne, Ateny

Fidiasz, fragmenty rzeźb z Partenonu ateńskiego, 438–432 p.n.e. — British Museum, Londyn

Ateny, Partenon, świątynia Ateny Partenos na Akropolu, 448–438 p.n.e. (Grecja)

Apollo, fragment fryzu Partenonu przedstawiający Apolla (w środku), Posejdona i Artemidę