ewolucjonizm
 
Encyklopedia PWN
ewolucjonizm
[łac. evolutio ‘rozwinięcie’],
biol. system poglądów traktujący cały świat ożywiony jako zespół bytów organicznych zmieniających się w sposób ciągły w czasie, tj. ewoluujących; z założenia przeciwstawia się zarówno kreacjonizmowi, jak i katastrofizmowi.
Termin „ewolucjonizm” został wprowadzony w 2. połowie XIX w. przez angielskiego filozofa H. Spencera i przyjął się powszechnie, wypierając takie określenia, jak transmutacjonizm, transformizm i teoria descendencji. Już pod koniec XVIII w. G.L. Buffon i E. Darwin pisali o przemianach gatunków pod wpływem środowiska, które wymusza przystosowanie organizmów do otoczenia i prowadzi do powstawania nowych gatunków; pierwszą kompletną teorię ewolucji sformułował 1809 J.B. Lamarck (lamarkizm); twierdził on, że ewolucja jest nieuchronnym efektem wewnętrznej tendencji do doskonalenia, właściwej wszelkim formom życia; pod wpływem tego dążenia do doskonałości organizmy przystosowują się do swego środowiska, a następnie przekazują potomstwu cechy nabyte w czasie życia; teoria ta nie miała jednak żadnego uzasadnienia empirycznego; dopiero odkrycie Ch. R. Darwina i A.R. Wallace’a, że w przyrodzie działa dobór naturalny nieuchronnie prowadzący do ewolucji i uzasadnienie tego twierdzenia w dziele Darwina O powstawaniu gatunków… (1859) rozpowszechniły przekonanie, że ewolucja rzeczywiście zachodzi (darwinizm); jednakże koncepcja doboru naturalnego nie wyjaśniała zadowalająco ani utrzymywania się w populacji cech korzystnych, ani powstawania nowych, gdyż nie znany był jeszcze wówczas mechanizm dziedziczenia cech; ponadto dobór naturalny był rozumiany jako mechanizm losowy, nie mógł zatem wyjaśnić obserwacji paleontologicznych wskazujących na długotrwałe utrzymywanie się tego samego kierunku ewolucji; dlatego w 2. połowie XIX w. darwinizm był akceptowany przez niewielu biologów, natomiast rozpowszechnioną odmianą ewolucjonizmu stał się neolamarkizm i rozmaite formy ontogenezy; według tych kierunków zasadniczym mechanizmem ewolucji gatunków było dziedziczenie cech nabytych, a nie dobór naturalny. Pod koniec XIX w. A. Weismann wykazał, że cechy nabyte w trakcie rozwoju osobniczego nie są przekazywane potomstwu i twierdził, że jedyną siłą ewolucyjną jest dobór naturalny (neodarwinizm); gdy na przełomie XIX i XX w. w badaniach nad mechanizmem ewolucji zwrócono uwagę na rolę mutacji oraz ponownie odkryto prawa Mendla, uznano, że skokowe zjawianie się nowych cech dziedzicznych jest najważniejszym, a nawet jedynym mechanizmem ewolucji (mutacjonizm). W połowie XX w. dalszy rozwój genetyki przyczynił się do powstania kierunku zwanego ewolucjonizmem syntetycznym, łączącego ze sobą w spójny system klasyczny darwinizm, Weismanowski neodarwinizm i prawa genetyki. Podstawową tezą syntetetycznego ewolucjonizmu jest twierdzenie, że wszystkie zjawiska ewolucji to efekt interakcji genetycznych sił ewolucyjnych (dobór naturalny, dryf genetyczny) i środowiska życia populacji lub gatunków.
Współcześnie toczą się wśród ewolucjonistów spory dotyczące powszechności i znaczenia adaptacji, roli mutacji pozbawionej wartości przystosowawczej, mechanizmu różnicowania się gatunków na gatunki potomne (specjacja), stopniowości przemian ewolucyjnych (gradualizm) oraz specyfiki zjawisk makroewolucji.
Antoni Hoffman
Bibliografia
L. KUŹNICKI, A. URBANEK Zasady nauki o ewolucji, t. 1–2, Warszawa 1967–70;
A. HOFFMAN Wokół ewolucji, Warszawa 1983;
H. SZARSKI Mechanizmy ewolucji, wyd. 4 Warszawa 1989;
J. DZIK Dzieje życia na Ziemi, Warszawa 1992.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia