Eratostenes z Cyreny
 
Encyklopedia PWN
Eratostenes z Cyreny, Eratosthénēs, ur. ok. 275 p.n.e., Cyrena (Libia), zm. ok. 194 p.n.e., Aleksandria,
grecki filozof, astronom, matematyk i geograf.
Kalendarium
Urodził się około 275 p.n.e. w Cyrenie (Libia). Zajmował się także filologią, historią i muzyką. W 255 p.n.e. przeniósł się do Aleksandrii, gdzie od 236 p.n.e. był zarządcą Biblioteki Aleksandryjskiej i wychowawcą późniejszego faraona Ptolemeusza IV Filopatora. Zmarł około 194 p.n.e. w Aleksandrii (popełnił samobójstwo — zagłodził się na śmierć, gdyż nie potrafił się pogodzić z utratą wzroku).
Pomiar wielkości Ziemi
Do największych osiągnięć Eratostenesa należy wykonanie pierwszego, stosunkowo dokładnego pomiaru wielkości kuli ziemskiej. Wykorzystał przy tym fakt, że gdy w Syene (obecnie Asuan) w najdłuższym dniu roku w południe Słońce znajduje się dokładnie w zenicie, w Aleksandrii, leżącej w przybliżeniu na tym samym południku, odległość Słońca od zenitu wynosi 1/50 kąta pełnego (czyli 7°12′). Wywnioskował stąd, że kąt środkowy, odpowiadający łukowi południka między tymi miejscowościami, jest także równy 1/50 kąta pełnego, a więc obwód południka wynosi 50 odległości z Syene do Aleksandrii. Odległość tę przyjął Eratostenes jako 5000 stadionów (stadiów), co dało obwód kuli ziemskiej 250 000 stadionów. Przeliczenie stadionów na metry jest niepewne. Jeśli np. przyjmuje się za L.E. Dreyerem, że 1 stadion = 157,5 m, to promień i obwód Ziemi oceniane przez Eratostenesa są tylko o nieco ponad 1% mniejsze od obecnie znanych. Podane przez Eratostenesa wartości są najwidoczniej zaokrąglone, więc ich dokładne przeliczanie na współczesne miary jest mało uzasadnione. Eratostenes wyznaczył też kąt nachylenia ekliptyki do równika niebieskiego. Pozostawił dzieło astronomiczne Katasterismoí stanowiące opis gwiazdozbiorów.
Geõgraphiká
Zachowały się fragmenty dzieła Eratostenesa Geõgraphiká, składającego się z 3 ksiąg, w którym autor daje podstawy naukowego traktowania geografii. Znaczna część dzieła zaginęła stosunkowo wcześnie, stąd źródłem wiedzy o zakresie poruszanych przez Eratostenesa zagadnień geograficznych i sposobie ich ujmowania są przede wszystkim zapiski innych uczonych, wzorujących się lub, znacznie częściej, polemizujących z dziełem Eratostenesa. W pierwszej księdze Eratostenes przedstawił szczegółowy, krytyczny przegląd historii geografii, począwszy od pojęć sformułowanych przez Homera. Księga druga zawiera rozważania z zakresu geografii matematycznej dotyczące m.in. wymiarów Ziemi, podziału jej powierzchni na strefy, rozmieszczenia lądów i mórz, zasięgu terenów trwale zasiedlonych przez człowieka (ekumeny) i współrzędnych geograficznych tych terenów. Ta właśnie część jego pracy jest najwyżej ceniona przez Strabona. Nazywa on nawet Eratostenesa pierwszym geografem wśród matematyków, a matematykiem wśród geografów. Zasadniczym elementem drugiej części dzieła jest jednak nowa mapa ekumeny. Z prac Strabona wynika, że Eratostenes taką mapę sporządził, posługując się m.in. licznymi opisami podróży, tzw. periegezami, dostępnymi w owym czasie w księgozbiorach Aleksandrii. Kreślenie mapy Eratostenes określał czasownikiem geographein (rysować mapę Ziemi), skąd niektórzy uczeni wywodzili termin geographia — „rysunek Ziemi”. W trzeciej księdze Eratostenes przedstawia opis ekumeny, a więc podejmuje zagadnienia właściwe dla geografii regionalnej. Opis ten jest niejednolity, bowiem informacje dotyczące zachodnich fragmentów ekumeny, np. Gali iAlbionu, Eratostenes zapożycza z dzieł innych autorów, m.in. Pyteasza z Massalii, nie wnosząc w tym względzie niczego nowego. Nie wspomina także o istnieniu Rzymu, natomiast regiony znajdujące się w kręgu kultury helleńskiej charakteryzuje z dużą szczegółowością. W zakresie jego zainteresowań znalazła się także południowo–zachodnia część ekumeny, którą bez wątpienia znał, bowiem na zrekonstruowanej mapie przedstawione są źródła Nilu. Twierdził także, że Afrykę można opłynąć od południa. Mimo wspomnianych niedostatków, Strabon uważał zawarty w trzeciej księdze sposób ujęcia zagadnień geografii regionalnej za bardzo nowoczesny i stawiał go za wzór.
Ocena dzieła
Uczeni nie byli jednomyślni w ocenie dzieła Eratostenesa. Jego koncepcję geografii matematycznej krytykowali Polibiusz, Hipparch i Strabon, ale nie należy zapominać, że to właśnie Eratostenes pierwszy stworzył nowoczesny system geografii, stawiając na pierwszym planie kartografię. Wielu nowoczesnych historyków i geografów uważa Eratostenesa nie tylko za twórcę geografii naukowej, ale wręcz za największego geografa starożytności, stawiając go w jednym szeregu z Ptolemeuszem Klaudiuszem i Strabonem.
Inne prace
Z osiągnięć matematycznych jest znane tzw. sito Eratostenesa — metoda pozwalająca wyznaczyć wszystkie liczby pierwsze nie większe niż dana liczba naturalna n. Eratostenes prowadził też badania chronologiczne. Jest autorem dzieła Chronographíai, które stworzyło podwaliny nauki o chronologii. Posługiwał się systemem rachuby czasu według olimpiad. Jego ustalenia, dotyczące dziejów greckich od zburzenia Troi (1184 p.n.e.) do śmierci Aleksandra III Wielkiego (323 p.n.e.), stały się podstawą dla późniejszych badaczy. Postulował wprowadzenie co 4 lata roku przestępnego. Eratostenes wniósł także znaczny wkład do badań filologicznych, zwłaszcza pracą o starej komedii attyckiej. Pierwszy użył słowa philólogos — „miłośnik nauki”. Był również autorem zachowanych we fragmentach: Platonikos — komentarza do Timaiosa Platona, traktującego o matematyce i muzyce, oraz utworów poetyckich.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia