Elżbieta I

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Elżbieta I, z dynastii Tudorów, ur. 7 IX 1533, Greenwich k. Londynu, zm. 24 III 1603, Richmond,

królowa Anglii i Irlandii.

Urodziła się 7 IX 1533 w Greenwich koło Londynu. Była córką Henryka VIII i Anny Boleyn, przyrodnią siostrą Marii I Tudor i Edwarda VI. W 1536, po śmierci matki, została uznana za dziecko nieprawe. Była wychowana w wierze protestanckiej; otrzymała staranne wykształcenie, zwłaszcza w zakresie znajomości języków obcych. Na mocy ostatnich decyzji Henryka VIII w sprawie dziedziczenia tronu — aktu o sukcesji z 1543 oraz testamentu z 1546, odzyskała prawo do następstwa po ojcu (na 3. miejscu, po rodzeństwie). Podczas panowania Marii I Tudor (1553–58) — dążącej do rekatolicyzacji kraju — skupiała nadzieje protestantów, toteż z woli siostry 1554 została na krótko uwięziona w Tower.

Objęcie tronu

W 1558 objęła tron; mimo dominującej pozycji w państwie, nie miała pełni władzy absolutnej: kompetencje ustawodawcze dzieliła z Parlamentem, u którego musiała też szukać zgody w kwestiach podatkowych, a przez to liczyć się z jego opinią. Potrafiła dobrać do kierowania Anglią wybitnych doradców, którzy wspólnie z nią kształtowali politykę państwa; umiała wykorzystywać różnice zdań między nimi i rywalizację frakcji na dworze królewskim; będąc osobą o silnej indywidualności, obdarzoną dużym temperamentem politycznym, potrafiła narzucać swą wolę lub szukać kompromisu; w prowadzeniu spraw politycznych i religijnych była zazwyczaj ostrożna i pragmatyczna, w kwestiach finansowych — oszczędna i zapobiegliwa. Do jej głównych doradców należał przede wszystkim W. Cecil, a także m.in.: Th. Gresham, F. Walsingham i (w końcu panowania) R. Cecil; szczególnymi łaskami obdarzała faworytów (hrabia Leicester, później hrabia Essex). Mimo wielokrotnych zabiegów współpracowników i Parlamentu o uregulowanie sprawy sukcesji, a także ofert małżeńskich z zagranicy, pozostała niezamężna. Skutecznie starała się o utrzymanie zaufania poddanych i podkreślała swe oddanie dla narodu i królestwa.

Kwestie religijne

Panowanie rozpoczęła od uregulowania kwestii religijnych; dążyła do przywrócenia jedności rozbitego podziałami religijnymi narodu; nawiązując do polityki ojca, 1559 przywróciła Kościół anglikański podporządkowany Koronie, usunęła z urzędów biskupów katolickich, a następnie wraz z Parlamentem, w którym dominowali protestanci, wprowadzała regulacje dotyczące wyznania anglikańskiego i hierarchicznego Kościoła, pozostającego pod kontrolą Korony i będącego dla niej wsparciem; przeciwstawiła się żądaniom radykalnych reform w duchu kalwińskim (purytanie). Za radą Cecila, 1560 interweniowała w Szkocji; wykorzystując konflikty wewnętrzne w tym kraju, popierała w nim protestantów i umacniała wpływy angikańskie; natomiast zbrojna ingerencja 1562 w sprawy francuskie zakończyła się klęską. Na przełomie lat 60. i 70. jej dotąd stosunkowo tolerancyjna polityka wobec katolików uległa zmianie; 1568 Elżbieta nakazała uwięzienie zbiegłej ze Szkocji Marii Stuart, której osoba zaczęła wkrótce koncentrować nadzieje przeciwników Elżbiety; nieudany bunt lordów katolickich w północnej Anglii 1569 oraz ekskomunika rzucona 1570 na Elżbietę przez papieża Piusa V przyczyniły się do wszczęcia prześladowań katolików.

Polityka europejska

W polityce europejskiej przez długi czas Elżbieta rozgrywała rywalizację francusko-hiszpańską; z czasem rosło jednak napięcie w stosunkach Anglii z Hiszpanią Filipa II, która była wówczas główną potęgą morską i kolonialną, a także udzielała wsparcia angielskiego i irlandzkiego katolikom. Już od lat 60. Elżbieta naruszała monopol Hiszpanii na handel z koloniami amerykańskimi, a z czasem zakwestionowała hiszpańską hegemonię na morzach: protegowała żeglarzy (F. Drake, J. Hawkins, W. Raleigh, M. Frobisher), podejmujących korsarskie wyprawy przeciw hiszpańskiej flocie i portom w koloniach oraz penetrujących wybrzeża Ameryki. Długo starała się nie dopuścić do otwartego starcia z Hiszpanią; ostatecznie jednak podjęła przesądzające o nim decyzje: o udzieleniu 1585 pomocy powstańcom protestanckim w Niderlandach i o ścięciu 1587 Marii Stuart. W 1588 zmobilizowała kraj do odparcia hiszpańskiej Niezwyciężonej Armady; w dalszej wojnie (trwającej do 1604) udzielała pomocy powstańcom niderlandzkim i Francji przeciw Hiszpanii, wysyłała wyprawy morskie (1596 atak na Kadyks); usiłowała też stłumić powstania Irlandczyków (wspieranych przez Hiszpanię).

Ekspansywna polityka gospodarcza

Od początku panowania prowadziła aktywną i ekspansywną politykę gospodarczą; antyhiszpańskie działania na Atlantyku i u wybrzeży Ameryki stanowiły jeden z jej nurtów. Królowa popierała rozbudowę floty, założono giełdę w Londynie, sama Elżbieta inwestowała w przedsięwzięcia handlowe; wspierała handel zamorski prowadzony przez rodzime kompanie handlowe z krajami obszaru Morza Północnego, basenu Bałtyku (gdzie głównym partnerem była Polska), z Rosją (przez Archangielsk) i z Lewantem; zapoczątkowano też działalność w Indiach (Kompania Wschodnioindyjska). Aktywność ta dawała mieszczaństwu, gentry i arystokracji możliwości inwestowania, stwarzała warunki dla eksportu wyrobów angielskiego sukiennictwa i w połączeniu z długotrwałą wewnętrzną stabilizacją państwa przyczyniała się do gospodarczego rozkwitu Anglii.

Ocena panowania

W końcowej dekadzie panowania Elżbiety uwidoczniły się tendencje, które miały zaciążyć na dziejach jej następców w XVII w. — coraz śmielej przedstawiał swe żądania Parlament, krytykowano liczne monopole gospodarcze, w opozycji wobec oficjalnego Kościoła anglikańskiego byli purytanie, co oznaczało niepowodzenie dążeń do religijnych unifikacji kraju. Mimo to Elżbieta jest często oceniana jako najwybitniejszy monarcha brytyjski; za jej władzy Anglia z państwa drugorzędnego wyrosła na jedną z ważnych sił w Europie; powstały podstawy angielskiej potęgi morskiej i ekspansji kolonialnej; pokojowe stosunki z protestancką Szkocją Jakuba VI umożliwiły przyszłą unię obu państw. Panowanie Elżbiety przeszło do historii również jako okres wspaniałego rozkwitu — zwany renesansem elżbietańskim — literatury i nauki (tworzyli m.in. W. Szekspir, Ch. Marlowe, E. Spenser, F. Bacon) oraz sztuki (elżbietański styl). Zmarła 24 III 1603 (bezpotomnie) w Richmond; na następcę wskazała Jakuba VI szkockiego, syna Marii Stuart, który 1603 objął tron Anglii jako Jakub I. .

Elżbieta I, portret pośmiertny namalowany przez nieznanego malarza

Elżbieta I z dworem udająca się na przedstawienie do Blackfriars Theatre, obraz M. Gheeraertsa — zbiory prywatne

Hatfield House, pałac, 1607–11