Eliade Mircea

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Eliade Mircea , ur. 9 III 1907, Bukareszt, zm. 22 IV 1986, Chicago,

rumuński filozof, pisarz, jeden z najwybitniejszych religioznawców okresu powojennego.

Urodził się 9 III 1907 w Bukareszcie. W okresie studiów na uniwersytecie w Bukareszcie (1925–28) znajdował się pod wpływem filozofii N. Ionescu oraz idei i poglądów naukowych religioznawców włoskich, szczególnie R. Pettazzoniego i G. Tucciego. W 1928–32 przebywał w Indiach, gdzie pod kierunkiem wybitnego filozofa S. Dasgupty studiował na uniwersytecie w Kalkucie filozofię hinduską i sanskryt, a następnie spędził pół roku w aśramie w Riśikesz w Himalajach. W 1933–39 jako asystent Ionescu prowadził wykłady z historii religii na uniwersytecie w Bukareszcie. Wraz z E. Ionesco i E. Cioranem był organizatorem grupy intelektualnej Criterion, działał także w ruchu legionowym (Żelazna Gwardia). W 1940–45 pełnił funkcję attaché kulturalnego Rumunii w Londynie i Lizbonie, po zakończeniu II wojny światowej emigrował do Paryża. W 1946–48 we współpracy z G. Dumézilem prowadził wykłady na temat struktury sacrum w École Practique des Hautes Études, 1949–56 uczestniczył w sesjach koła naukowego Eranos C.G. Junga. W 1956 przeniósł się na stałe do USA, gdzie do 1985 prowadził aktywną działalność naukowa jako profesor historii religii na uniwersytecie w Chicago — w ścisłej współpracy z profesorem J. Kitagawą. W tym okresie wykładał też gościnnie w najważniejszych ośrodkach badań religioznawczych Europy i Azji oraz uczestniczył w konferencjach Międzynarodowego Stowarzyszenia Historii Religii, którego był wiceprezesem (1970–74). Eliade był wydawcą rumuńskiego rocznika „Zalmoxis” (1938–42), w Chicago — kwartalnika „History of Religions” (1961–86), w Bazylei — „Antaios” (1960–72), oraz inicjatorem wydania i redaktorem naczelny 16-tomowej The Encyclopedia of Religion (1987). Członek Asiatique Société w Paryżu, Bengal Society w Kalkucie, Akademii Historii i Literatury w Kordowie, Akademii Brytyjskiej i wielu innych towarzystw naukowych. Zmarł 22 IV 1986 w Chicago.

Twórca teorii sacrum–profanum

Eliade jest autorem kilkudziesięciu monografii i prac metodologicznych. Istotę jego koncepcji religii, określanej przezeń jako „morfologia świętości”, stanowi teoria sacrum jako tego co stałe, nieprzypadkowe i istotne w opozycji do profanum, charakteryzującego się zmiennością zdarzeń wypełniających doczesność, często pozbawionych znaczenia (Sacrum i profanum 1957, wydanie polskie 1997). W interpretacji Eliadego święte i świeckie tworzą 2 sposoby urzeczywistniania przez człowieka jego egzystencji. Świat profanum jest miejscem objawiania się świętości, czyli hierofanii (kratofania). Podstawowe struktury religijnej (archetypy) są ponadczasowe, lecz można ich doświadczać i wypełniać je treścią tylko w obrębie czasowości (sacrum jawi się tylko poprzez profanum). Sacrum stanowi ucieczkę przed „terrorem historii”, natomiast dzieje ludzkości są ciągłymi próbami powracania do archaicznego świata homo religiosus, całkowicie wypełnionego sensami religijnymi. W Traktacie o historii religii (1949, wydanie polskie 1966) Eliade — przez analizę różnorodnych idei religijnych związanych z poszczególnymi elementami rzeczywistości: niebem, ziemią, roślinnością, kamieniami, słońcem, księżycem, czasem, przestrzenią — próbuje doszukać się stałych wzorców, archetypów. Najważniejszym jednak i najpowszechniejszym środkiem prowadzącym do doświadczenia sacrum jest kompleks mitu wiecznego powrotu i rytuałów święta nowego roku (Mit wiecznego powrotu 1949, wydanie polskie 1998, Aspekty mitu 1963, wydanie polskie 1997). Przeprowadzone przez Eliadego analizy jogi indyjskiej (Techniques du yoga 1948, Joga — nieśmiertelność i wolność 1954, wydanie polskie 1984, Patańdżali i joga 1962, wydanie polskie 1991), szamanizmu (Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy 1951, wydanie polskie 1994), alchemii i metalurgii (Kowale i alchemicy 1956, wydanie polskie 1993, Alchemia azjatycka 1978, wydanie polskie 2000) stanowią — w kontekście ogólnej historii religii — próby odnalezienia technik umożliwiających pogrążonemu w historii człowiekowi odnalezienie pozaczasowej transcendencji, środka doświadczania sacrum. Za wzorcową technikę uznaje Eliade rytuały inicjacji (Inicjacja, obrzędy, stowarzyszenia tajemne 1959, wydanie polskie 1997), pozwalające pokonać śmierć. Ostatnie prace (Historia wierzeń i idei religijnych, t. 1–3 1978–86, wydanie polskie 1988–95) oraz opracowane wraz z I.P. Couliano Słownik religii (1990, wydanie polskie 1994) stanowią próby chronologicznego i alfabetycznego uporządkowania całości zjawisk religijnych świata i stanowią swoisty testament badawczy Eliadego. Choć jego poglądy często były uważane za kontrowersyjne i krytykowane, zwłaszcza przez historycznie zorientowanych religioznawców, nauka zawdzięcza mu szerokie upowszechnienie myśli społeczności tradycyjnych (archaicznych) i orientalnych oraz ukazanie ogromnego bogactwa ich treści i symboliki religijnej.

Pisarz

Jako pisarz Eliade próbował zawrzeć w literaturze naczelne idee swojej filozofii człowieka — błądzącego w labiryncie historii i znajdującego oparcie w jego sakralnym centrum; na uwagę zasługuje też konfrontacja 2 odmiennych kultur — europejskich i wschodniej (powieści o tematyce orientalnej, m.in. India 1934). Jego twórczość literacka jest bliska realizmowi magicznemu, cechuje ją obecność symboliki ezoterycznej i motywów folklorystycznych (Sarpele 1937, powieść psychologiczna Wesele w niebie 1939, wydanie polskie 1977, nowele fantastyczne, m.in. Tajemnica doktora Honigbergera 1940, wydanie polskie 1983, Forêt interdite 1955) oraz wątków autobiogr. (Majtreji 1933, wydanie polskie 1988). Po sukcesie Majtreji późniejsze eksperymenty formalne (Lumina Le Se Stinge 1934, Forêt interdite) oddaliły go od realizmu. Eliade pozostawił też bogatą literaturę pamiętnikarską: dziennik Şantier (1935), Dziennik emigranta (1973, wydanie polskie 1990), pamiętniki obejmujące lata 1907–60 — t. 1 Zapowiedź równonocy (1980, wydanie polskie 1989), t. 2 Świętojańskie żniwo (1988, wydanie polskie 1991), Dziennik indyjski (1992, wydanie polskie 1999).

Jukagirzy, ceremonia powitania słońca przez jukagirskiego szamana w okolicy wsi Nielemnoje (Rosja)