Durkheim Émile

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Durkheim

[dürkẹm]

Émile , ur. 15 IV 1858, Épinal, zm. 13 XI 1917, Paryż,

francuski socjolog i filozof, twórca francuskiej szkoły socjologicznej.

Urodził się 15 IV 1858 w Épinal. Wybitny teoretyk, był zarazem jednym z twórców nowoczesnej socjologii empirycznej korzystającej z metod statystycznych. Działalność jego położyła teoretyczne i organizacyjne podstawy pod rozkwit socjologii francuskiej w 1. połowie XX w. W 1887 został powołany na pierwszą we Francji katedrę socjologii na uniwersytecie w Bordeaux, od 1902 wykładał socjologię i pedagogikę na Uniwersytecie Paryskim, 1906 został profesorem socjologii na Sorbonie. Stworzył w Paryżu środowisko socjologiczne promieniujące nie tylko na całą Francję, lecz i na inne kraje. Założył i wydawał 1896–1913 czasopismo socjologiczne „L’Année sociologique”. Pierwsza wojna światowa rozbiła to środowisko. Wielu jego zdolnych uczniów poległo na froncie, umarł także z ran, doskonale zapowiadajacy się jako uczony, syn Durkheima, a jego śmierć przyspieszyła zgon ojca. Zmarł 13 XI 1917 w Paryżu.

Koncepcja socjologii

W swej koncepcji socjologii Durkheim nawiązał do pozytywistycznych teorii nauki (głównie A. Comte’a) i występował z postulatami naukowymi obiektywizmu i empiryzmu w badaniu zjawisk społecznych. Głosił, że zjawiska społeczne należy traktować „tak jak rzeczy”, tzn. podchodzić do nich bez jakichkolwiek uprzedzeń i powziętych z góry założeń, oraz badać je w taki sam sposób, w jaki badają swój przedmiot nauki „pozytywne”, przyrodnicze. Z tą dyrektywą metodologiczną Durkheim wiązał program reformy dotychczasowego sposobu uprawiania socjologii i szczegółowych nauk społecznych. Koncepcje metodologiczne Durkheima były oparte na założeniach socjologizmu i związanej z nimi ogólnej teorii społeczeństwa. Podstawę tej teorii stanowiła koncepcja świadomości zbiorowej. Stała się ona dla niego punktem wyjścia do uznania społeczeństwa za coś więcej niż zbiór oddziałujących wzajemnie na siebie jednostek — za byt samodzielny, wyposażony w cechy, których mogą być pozbawieni członkowie społeczeństwa rozpatrywani jako jednostki. Teoria społeczeństwa Durkheima była zwrócona przeciwko psychologizmowi w naukach społecznych (gł. G. Tarde’a i jego szkoły). Stanowiła ona podstawę jego szczegółowych badań socjologicznych, w których centrum znajdowała się problematyka solidarności społecznej.

Solidarność społeczna

Durkheim rozróżnił 2 zasadnicze rodzaje solidarności: „mechaniczną” i „organiczną”; podstawą pierwszej, dominującej w społeczeństwach pierwotnych, jest według niego jednolitość myśli i działań członków społeczeństwa; u podłoża drugiej, właściwej nowoczesnym społeczeństwom przemysłowym, znajduje się podział pracy, który uzależnia poszczególne jednostki wzajemnie od siebie i rodzi potrzebę współpracy między nimi, chociaż pod każdym względem są do siebie coraz mniej podobne. Uważając, że nowe formy solidarności kształtują się zbyt wolno, Durkheim uznawał za niezbędne świadome przedsięwzięcia organizacyjne oraz powstanie nowych ideałów społecznych spełniających funkcje integracyjne. Z zainteresowaniem Durkheima integracyjną rolą ideałów i wierzeń (wyobrażeń zbiorowych) wiązały się jego szeroko zakrojone badania nad religią i moralnością jako faktami społecznymi. Rozpatrując z tego punktu widzenia religię, Durkheim określał ją jako system wierzeń i praktyk obowiązujący w danym społeczeństwie i przez nie usankcjonowany. Tak pojętą religię interpretował jako wytwór świadomości zbiorowej. Kładąc główny nacisk na jej społeczną funkcję tworzenia, utrzymywania i wzmacniania solidarności w społeczeństwie, rozszerzył znacznie zakres obiegowego pojęcia religii, włączając do niego wszelkie systemy wierzeń, różne pod względem treści od tradycyjnych wierzeń i praktyk religijnych, ale spełniające analogiczne funkcje społeczne. Podobnie jak religię, Durkheim ujmował moralność jako wytwór świadomości zbiorowej i za właściwego twórcę moralności uznał społeczeństwo jako całość. Sądził, że naukowa socjologia stanie się narzędziem reformy całej humanistyki, że za jej pomocą możliwe stanie się rozwiązanie wielu tradycyjnych problemów filozoficznych (np. kantowskiego problemu kategorii poznania), którym Durkheim przypisywał genezę społeczną, inicjując w ten sposób jeden z nurtów socjologii wiedzy. Uważał również, że socjologia umożliwi rozwiązanie aktualnych problemów społecznych.

Teoretyczne zainteresowania Durkheima zagadnieniami solidarności społecznej oraz funkcją wierzeń religijnych i ideałów moralnych były ściśle związane z jego poglądami na życie społeczne ówczesnej Francji i wynikały z jego odczucia głębokiego kryzysu społeczeństwa. Odpowiadał nań propagowaniem zasady moralności świeckiej i zwalczał klerykalizm; występował z jednej strony przeciwko liberalizmowi i indywidualizmowi, z drugiej zaś — przeciwko socjalizmowi i reprezentował stanowisko swoiście pojętego solidaryzmu społecznego. W pedagogice normatywnej, przeciwstawiając się różnym odmianom indywidualizmu, propagował instytucjonalne formy wychowania zespołowego kształtujące w jednostce świadomą dyscyplinę i gotowość stawiania celów społecznych nad celami indywidualnymi. Podporządkowując jednostkę społeczeństwu, odrzucał jednocześnie konformizm i podkreślał wychowawczą rolę wielkich ideałów moralnych epoki i kraju, których rzecznikiem i tłumaczem miał być wychowawca.

Wpływ na różne dziedziny nauk

Durkheim wywarł znaczny wpływ na dalszy rozwój nauk społecznych, zwłaszcza we Francji; wpływ ten objął przede wszystkim socjologię i szczegółowe nauki społeczne, a ponadto wiele innych dziedzin humanistyki, w których zorganizowano szeroko zakrojone badania oparte na metodzie socjologicznej Durkheima. Do pedagogiki wprowadził perspektywę socjologiczną, definiując wychowanie jako zbiór praktyk społecznych zmierzających do uformowania indywidualnej natury dziecka zgodnie z wymaganiami grupy społecznej (zwłaszcza narodu–państwa), w której będzie ono żyło. Badaniami tych praktyk w realnych społeczeństwach zapoczątkował socjologię wychowania, rozwijaną następnie przez wielu socjologów (m.in. F. Znanieckiego, J. Chałasińskiego). W religioznawstwie odegrał wielką rolę jako jeden z twórców socjologii religii i inicjator wielu monograficznych badań religioznawczych. W socjologii stworzył odrębną szkołę, która kontynuowała rozpoczęte przez niego badania i osiągnęła ważne wyniki naukowe. Wpływ koncepcji Durkheima wykracza poza granice socjologii i trwa do czasów obecnych; z jego inspiracji korzystali np. twórcy funkcjonalizmu (funkcjonalizm socjologiczny) w naukach społecznych (m.in. T. Parsons, R. Merton). Główne prace: wydane za życia — De la division du travail social (1893), Zasady metody socjologicznej (1895, wydanie polskie 1968), Le suicide (1897), Les répresentations collectives (1898), Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii (1912, wydanie polskie 1990); opublikowane pośmiertnie — Éducation et sociologie (1922), Sociologie et philosophie (1924), Ľéducation morale (1925), Le socialisme (1928), Ľévolution pédagogique en France (t. 1–2 1938), Leçons de sociologie (1950), Textes (t. 1–3 1975).