Dumas Jean Baptiste André

Dumas

[dümạ]

Jean Baptiste André, ur. 15 VII 1800, Alès, zm. 11 IV 1884, Cannes,

francuski chemik i polityk.

Urodził się 15 VII 1800 w Alès. Jean Baptiste po ukończeniu szkoły lokalnej myślał o wstąpieniu do armii. Plany te porzucił po abdykacji Napoleona I. Postanowił praktykować w aptece. Wkrótce jednak opuścił Alès. Wyjechał do Genewy, gdzie podjął pracę w laboratorium aptecznym oraz studia farmaceutyczne. W 1822 skorzystał z zaproszenia A. von Humboldta i przeniósł się do Paryża. W 1823 był współpracownikiem L. Thénarda w École Polytechnique w Paryżu, od 1835 profesorem chemii tamże. W latach 1841–68 miał posadę profesora Uniwersytetu Paryskiego (Sorbony).

Dumas był jednym z założycieli (1829) École Centrale des Arts et Manufactures. Pełnił funkcje państwowe i publiczne, m.in. w latach 1850–51 był ministrem gospodarstwa wiejskiego, 1868 — kierownikiem mennicy. Od 1868 był stałym sekretarzem Akademii Nauk w Paryżu; od 1875 członkiem Akademii Francuskiej. W latach 1828–46 wydawał „Traité de chimie appliquée aux arts”, od 1840 — „Annales de chimie et de physique”. Do jego najważniejszych prac należą: Leçon sur la philosophie chimique (1837), Essay de statique chimique des êtres organisés (1841). Dumas zmarł 11 IV 1884 w Cannes.

Najważniejsze prace

W 1826 Dumas podał sposób oznaczania mas cząsteczkowych substancji na podstawie pomiarów gęstości ich par. Wyznaczył też masy atomowe około 30 pierwiastków chemicznych. Podejmował 1851 próby klasyfikacji pierwiastków, porównując rozpuszczalność ich związków w kwasach. Razem z J. Liebigiem wskazywał na konieczność mineralnego nawożenia roślin.

Był jednym z pierwszych chemików organików. Od 1834 formułował pierwsze teorie budowy związków organicznych, uważając, wbrew rozpowszechnionej, dualistycznej teorii J.J. Berzeliusa (zgodnie, z którą wszystkie związki składają się z dwóch części: elektrododatniej i elektroujemnej), że cząsteczkę należy uważać za całość. W 1839 wprowadził tzw. teorię podstawienia i typów. Wykazał, że atomy wodoru mogą być wymieniane na inne atomy. Badał m.in. jak zachowuje się kwas octowy, gdy kolejne atomy wodoru (w grupie metylowej) zastępował atomami chloru. Stwierdził, że otrzymany kwas (trichlorooctowy) ma bardzo zbliżone właściwości chemiczne do kwasu wyjściowego. Na przykład kwas octowy podczas ogrzewania rozkładał się z wydzieleniem ditlenku węgla i metanu, a kwas trichlorooctowy — ditlenku węgla i chloroformu (pochodna metanu). Tego faktu nie można było wytłumaczyć na podstawie teorii dualistycznej. Dumas zaproponował zastąpienie teorii Berzeliusa opracowaną przez siebie teorią typów, zakładającą istnienie pewnej liczby typów związków chemicznych, z których przez zamianę atomów wywodzą się inne związki (np. atomy wodoru w cząsteczkach węglowodorów mogą być zastąpione przez atom chloru lub niektóre grupy atomów — odpowiedniki dzisiejszych grup funkcyjnych, albo atomy metalu). Związki dające podobne reakcje chemiczne należałyby do jednego typu organicznego. Berzelius bardzo krytykował doświadczenia Dumasa dotyczące podstawiania atomów wodoru, a także teorię typów, uznając, że związki o różnych właściwościach fizycznych (jak wspomniane kwasy) nie mogą być uznane za podobne.

W latach 1840–42 Dumas zestawił alkohole alifatyczne i kwasy tłuszczowe w szeregi (które Ch. Gerhardt, współpracujący z Dumasem w latach 1838–41, nazwał w swym podręczniku szeregami homologicznymi).

Dumas zsyntezował wiele związków organicznych, m.in. kwas trichlorooctowy, chloral, bromoform i jodoform, kwas pikrynowy. Przeprowadził analizy alkaloidów i tłuszczów. Opracował także metody oznaczania azotu w związkach organicznych (Dumasa metoda). Jego badania nad smołą węglową wskazały na możliwości stojące przed przemysłem organicznym. W swych wczesnych pracach wykazał, że funkcją wątroby jest oczyszczanie krwi z mocznika.

Do powstania teorii podstawienia przyczyniło się podobno pewne zdarzenie podczas uroczystości na dworze francuskim. Uczestnicy przyjęcia w Tuileries dostali gwałtownego ataku kaszlu. Okazało się, że jego powodem był wydzielający się z palących się woskowych świec chlorowodór. Dumas, badający tę sprawę, stwierdził, że do bielenia wosku używano chloru. W wosku jednak nie wykryto chloru ani jego prostych związków nieorganicznych. Dumas doszedł do wniosku, że chlor został chemicznie związany przez kwasy organiczne będące składnikami wosków. Podczas palenia świec chlor tworzył związek z wodorem — chlorowodór. Później uczony badał reakcje zastępowania atomów wodoru w cząsteczce kwasu octowego atomami chloru i wpływ takiej zmiany chemicznej na właściwości kwasu.