dramat
jeden z 3 rodzajów literackich;
[gr. dráma ‘działanie’],
dramat
Encyklopedia PWN
obejmuje utwory przeznaczone zasadniczo do realizacji scenicznej, zwykle o charakterze fabularnym, odznaczające się w płaszczyźnie językowej dominacją dialogu. Dzieło dramatyczne należy do literatury tylko w takim zakresie, w jakim jest tworem porównywalnym z tekstami epickimi lub lirycznymi, natomiast w swoim urzeczywistnieniu widowiskowym należy do sztuki teatru. Świat przedstawiony w utworze dramatycznym koncentruje się zazwyczaj wokół wyraziście zarysowanej akcji. Zewnętrznym wykładnikiem podziału akcji dramatu jest podział utworu na akty, sceny i odsłony. Do dynamizowania akcji przyczyniają się przede wszystkim: konflikt, intryga, suspensja. Rygory kompozycyjne dramatu są historycznie zmienne; w tradycji europejskiej najdalej idące wymagania w tym zakresie zgłaszała dramaturgia klasycystyczna z jej zasadą trzech jedności. Na strukturę językową utworu dramatycznego składają się 2 warstwy: tekst główny, obejmujący wypowiedzi postaci, i tekst poboczny (tzw. didaskalia). Wśród wypowiedzi postaci zasadniczą funkcję pełnią dialogi, poprzez które rozwija się akcja; dochodzą w nich do głosu charaktery osób, ich odmienne punkty widzenia i stanowiska. Monologi są jedynie sposobem autocharakterystyki postaci; oddzielny rodzaj monologu stanowią wypowiedzi chóru. Istnieją liczne formy przejściowe między dialogiem i monologiem w dramacie: rozmowa będąca wymianą tyrad, w istocie samodzielnych monologów, oraz tzw. apart (wypowiedź na stronie), jak również wszelkie odmiany zwracania się postaci wprost do publiczności (np. parabaza) zawierają w sobie element dialogowości; z nakładania się obu tych typów mowy wyrósł odrębny gatunek dramatu monodram. Genezy dramatu jako samodzielnego rodzaju literackiego upatruje się przede wszystkim w starogreckich świętach ku czci Dionizosa, a także w misteriach eleuzyńskich i kulcie zmarłych. Za Arystotelesem przyjmuje się, że bezpośrednim źródłem dramatu była liryka chóralna, zwłaszcza dytyramb, którego stopniowe przekształcenia (głównie usamodzielnienie się przewodnika chóru) w ramach uroczystości dionizyjskich doprowadziły w VI w. p.n.e. do krystalizacji formy dramatycznej; powstał dramat satyrowy, w którym chór składał się z satyrów, oraz tragedia. Czasy antyczne ukształtowały 2 podstawowe gatunki dramatyczne: tragedię (Ajschylos, Sofokles, Eurypides, w literaturze rzymskiej Seneka Młodszy) i komedię (Arystofanes, Menander, w literaturze rzymskiej Plaut, Terencjusz). W średniowieczu ukształtowały się rozmaite odmiany dramatu liturgicznego oraz gatunki z niego wyrosłe, jak: misterium, miracle, moralitet; na ich marginesie powstało intermedium, z którego wyrosła farsa. W czasach nowożytnych klasycyzm, zwłaszcza francuski, rozwijał przede wszystkim gatunki dramatyczne ukształtowane w starożytności — tragedię (P. Corneille, J. Racine) i komedię. Z połączenia elementów właściwych tragedii z pierwiastkami o charakterze komediowym powstała tragikomedia; z tradycji teatru ludowego wywodziły się religijne autos sacramentales i świecka commedia dell’-arte. Swoistą syntezą elementów tradycji antycznej, formy ludowej i commedia dell’arte była komedia Moliera. Dramat hiszpański XVI–XVII w. (Lope de Vega, P. Calderón de la Barca) i angielski epoki elżbietańskiej (głównie W. Szekspir) przełamały zdecydowanie kanon dramaturgii klasycystycznej, otwierając nowy nurt w dramacie europejskim, rozwijany potem w XIX w. przez dramat romantyczny (V. Hugo, A. de Musset, A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński). W XVIII w. powstał dramat mieszczański (drama), poprzedzony przez comédie larmoyante, oraz melodramat; w XIX w. w okresie realizmu i naturalizmu występował dramat z tezą (pièce à thèse) o charakterze dydaktyczno-publicystycznym; ukształtował się dramat obyczajowo-psychologiczny (H. Ibsen, A. Czechow, G. Hauptmann, G. Zapolska, T. Rittner); znaczną popularność zyskały formy teatru bulwarowego, zwłaszcza farsa. W dramacie późniejszym uległy zatarciu tradycyjne podziały gatunkowe, na plan pierwszy wysunęły się zróżnicowania stylowe, związane z przynależnością utworów do określonych poetyk; z tego względu wyodrębnia się np. dramat symbolistyczny (M. Maeterlinck, S. Wyspiański), ekspresjonistyczny (G. Kaiser, T. Miciński) i in. Z nowych odmian dramatu XX-wiecznego najważniejsze to: dramat epicki (B. Brecht), dramat poetycki (T.S. Eliot, J. Giraudoux), dramat groteskowy rozwijający się w ramach tzw. teatru absurdu (S. Beckett, E. Ionesco, S.I. Witkiewicz, W. Gombrowicz, S. Mrożek); znamienny jest także rozwój form dramatu związanych z potrzebami radia (słuchowiska) i telewizji.
