Dostojewski Fiodor M.

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Dostojewski Fiodor M., ur. 11 XI 1821, Moskwa, zm. 9 II 1881, Petersburg,

najwybitniejszy powieściopisarz rosyjski.

Urodził się 11 XI 1821 w Moskwie. Jako syn lekarza wojskowego w moskiewskim Szpitalu Maryjskim dla ubogich wcześnie zetknął się z biedotą wielkomiejską, co miało znaczenie przy wyborze tematyki wczesnych utworów. W 1838–43 uczęszczał do Wojskowej Szkoły Inżynieryjnej w Petersburgu, którą ukończył w stopniu podporucznika; 1844 zrezygnował z kariery wojskowej i zajął się działalnością pisarską, którą rozpoczął od tłumaczeń (przełożył m.in. Eugenię Grandet H. Balzaka).

Wczesna twórczość — „mali ludzie”, sobowtóry, marzyciele

Debiutował powieścią epistolarną Biedni ludzie (1846, wydanie polskie 1929), która została entuzjastycznie przyjęta w kręgu W. Bielinskiego i N. Niekrasowa; jej młody autor znalazł się wówczas wśród najwybitniejszych pisarzy rosyjskich naturalnej szkoły. W kolejnych utworach: Sobowtór (1846, wydanie polskie w tomie Sobowtór i inne opowiadania 1962), Gospodyni (1847, wydanie polskie 1962), Białe noce (1848, wydanie polskie 1902), Nietoczka Niezwanowa (1849, 1. wydanie polskie pt. Nietoczka Niezwanow w tomie Białe noce i inne opowiadania 1963) Dostojewski oddalił się od dominującego kierunku ówczesnej prozy rosyjskiej, pogłębiając analizę psychologiczną postaci, wnikając w ukryte pokłady ludzkiej psychiki. Problematyka rozdwojenia wewnętrznego i temat marzycielstwa, podjęte w tych opowieściach, spotkały się z surową oceną krytyki i przez długie lata twórczość Dostojewskiego nie znajdowała należytego uznania w Rosji. Od 1847 pisarz uczestniczył w zebraniach pietraszewców.

Pobyt na katordze — Wspomnienia z domu umarłych

Aresztowany 22 IV 1849, został wraz z innymi członkami kółka skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie; ułaskawienie nastąpiło bezpośrednio przed egzekucją wyznaczoną na 22 XII 1849 (opis oczekiwania na wykonanie wyroku na placu kaźni w powieści Idiota 1868, wydanie polskie 1909). Zgodnie z nowym wyrokiem Dostojewski odbył karę 4 lat ciężkich robót w Omsku na Syberii, później był wcielony w stopniu szeregowca do jednostki wojskowej w Semipałatyńsku; 1857 został zwolniony z wojska, w tym też roku ożenił się z M. Isajewą; 1859 otrzymał zezwolenie na powrót do centralnej Rosji. Na zesłaniu w światopoglądzie Dostojewskiego nastąpił zwrot ku chrześcijaństwu, które, jak sądził, w najczystszej postaci zachowało się w prawosławnej wierze ludu rosyjskiego. W utworach powstałych bezpośrednio po powrocie z Syberii — opowieści Wieś Stiepanczykowo i jej mieszkańcy (1859, wydanie polskie w tomie Białe noce i inne opowiadania 1963), powieści Skrzywdzeni i poniżeni (1861, 1. wydanie polskie pt. Pokrzywdzeni i poniżeni 1926), tomie prozy poświęconej pobytowi na katordze Wspomnienia z domu umarłych (1860–62, 1 wydanie polskie pt. Wspomnienia z martwego domu. W katordze 1897) — idee te nie znalazły jeszcze pełnego wyrazu. Dostojewski kontynuował w nich główne motywy swej twórczości z lat 40., kładąc szczególny nacisk na problemy społeczne.

Notatki z podziemia, arcydzieła powieściowe, Dziennik pisarza

Nowe poglądy pisarza wykrystalizowały się w okresie redagowania przez niego (wspólnie z bratem, Michaiłem) czasopism „Wriemia” (1861–63) i „Epocha” (1864–65); przyczynił się do tego również wpływ słowianofilów i odbyta 1862 podróż do zachodniej Europy. Pierwszym artystycznym ujęciem nowej problematyki były Notatki z podziemia (1864, 1. wydanie polskie pt. Zapiski z lochu, w tomie Opowieści 1929), zawierające polemikę z socjalizmem utopijnym, opartym na determinizmie historycznym i etyce rozumnego egoizmu (N. Czernyszewski — powieść Co robić). W 1865, po śmierci brata, Michaiła (1864), wydawcy miesięcznika „Epocha”, i zgonie żony, Dostojewski znalazł się w wyjątkowo trudnej sytuacji materialnej, która nie uległa poprawie, mimo wydania 2 nowych powieści — Gracz (1866, wydanie polskie 1922) i Zbrodnia i kara (1866, wydanie polskie 1887–88), w której pisarz podjął problem granic wolności i poddał krytyce skrajny indywidualizm, prowadzący do zbrodni. Zmuszony do ucieczki przed wierzycielami, wyjechał 1867 z Rosji wraz z drugą żoną A. Snitkiną (swoją byłą sekretarką). Do 1871 przebywał w Dreźnie, Hamburgu, Baden-Baden, Genewie, Vevey i Florencji. Kolejną jego powieść Idiota (1868, wydanie polskie 1909), poświęconą nieudanej próbie zbawienia świata przez dobro, przyjęto milczeniem, dopiero Biesy (1871–72, wydanie polskie 1908, przekład T. Kotarbiński) przyniosły mu popularność na Zachodzie. W utworze tym pisarz podjął aktualny wówczas w Rosji problem „ojców i dzieci”, ukazując w warstwie fabularnej powieści działalność terrorystycznej organizacji S. Nieczajewa Narodnaja rasprawa. Do Rosji Fiodor Dostojewski powrócił jako jeden z najbardziej znanych za granicą pisarzy rosyjskich. W późniejszym okresie ogłosił powieści Młodzik (1875, 1. wydanie polskie pt. Wyrostek 1929), Bracia Karamazow (1879–80, wydanie polskie 1913), które cieszyły się dużą poczytnością. W Braciach Karamazow, ostatnim dziele Dostojewskiego, oprócz warstwy zdarzeniowej — zbrodnia ojcobójstwa — toczy się wielki dyskurs filozoficzny o problemach wolności i tyranii, odpowiedzialności za zło, o religii i ateizmie. 9 II 1881 pisarz zmarł w Petersburgu. Swoistym komentarzem do Braci Karmazow jest Dziennik pisarza (zapoczątkowany 1873 na łamach pisma „Grażdanin”, 1876–81 wydawanego w oddzielnych zeszytach, wydanie polskie t. 1–3 1982), w którym pisarz rozwinął swoją koncepcję historiozoficzną, ujmującą dzieje ludzkości jako zmaganie 3 idei: katolickiej, protestanckiej i prawosławnej; głosił też tezę o rosyjskim posłannictwie historycznym i religijnym, łącząc to przekonanie z niechęcią do Zachodu, socjalizmu i rewolucji. Zdaniem Dostojewskiego współczesna mu cywilizacja odrzuciła drogę Chrystusa, Boga-Człowieka i wybrała drogę Człowieka-Boga, ubóstwienie istoty ludzkiej. Zarówno charakter zachodniej cywilizacji kapitalistycznej, jak ideologie socjalistyczne i rosyjski ruch rewolucyjny (Biesy) były w jego przekonaniu ostateczną konsekwencją oderwania się człowieka od Boga. Zerwanie z tradycją chrześcijańską wyzwoliło w człowieku irracjonalne siły niszczycielskie, a z drugiej strony zrodziło tendencję do zgubnego racjonalizowania stosunków międzyludzkich. Przejawem tych procesów jest indywidualistyczna „samowola”, prowadząca do zbrodni (teoria Raskolnikowa w Zbrodni i karze) lub samobójstwa (samobójstwo Kiriłłowa w Biesach), oraz będący jej odwrotną stroną arbitralny despotyzm („szygalowszczyzna” w Biesach, legenda o Wielkim Inkwizytorze w Braciach Karamazow). Pozytywną przeciwwagę tych zjawisk upatrywał Dostojewski w ewangelicznej prostocie, uosobionej w takich postaciach, jak Sonia (Zbrodnia i kara), książę Myszkin (Idiota), pielgrzym Makar (Młodzik) oraz Alosza Karamazow i starzec Zosima (Bracia Karamazow).

Struktura artystyczna utworów

Ujmowanie problematyki niesprawiedliwości i zła społecznego w aspekcie psychologii i metafizyki znalazło wyraz w budowie artystycznej utworów Dostojewskiego. Bohaterowie jego powieści są nosicielami idei, które nie redukują się do stanów psychicznych, ale istnieją obiektywnie, w toku akcji powieściowej ujawniają swą wewnętrzną dialektykę, zderzają się z innymi i ulegają w ten sposób „sprawdzeniu”. Przeniesienie problematyki wewnętrznej na płaszczyznę metafizyczną, nieuniknione u pisarza widzącego z jednej strony zło rozpadającego się świata i broniącego wartości humanistycznych, z drugiej zaś lękającego się radykalnego przewrotu społecznego, niepokój moralny, rozsadzający prawosławną utopię, w której Dostojewski usiłował znaleźć rozwiązanie dręczących go problemów — nadają szczególny, niepowtarzalny ton jego dziełom. Doniosłość ich doceniono — choć niejednocześnie — zarówno w Rosji, jak i w zachodniej Europie.

Wpływ na literaturę światową

W Rosji kulminacją wpływów Fiodora Dostojewskiego był okres modernizmu, czyli tzw. srebrny wiek kultury rosyjskiej. Wraz z W. Sołowjowem pisarz był wówczas głównym patronem renesansu filozoficzno-religijnego, który przejawił się zarówno w literaturze (poezja symbolistyczna, m.in. A. Błoka, A. Biełego, S. Gorodieckiego, Z. Gippius, proza — utwory L. Andriejewa, F. Sołoguba i in.), jak i myśli filozoficzno-religijnej (N. Bierdiajew, S. Bułgakow, D. Mereżkowski i in.) oraz w eseistyce i krytyce literackiej. W Niemczech do entuzjastów Dostojewskiego należeli m.in. F.W. Nietzsche, Th. Mann, we Francji, m.in. A. Gide, P. Claudel, M. Proust, J.P. Sartre i A. Camus.

Oddziaływanie Dostojewskiego jako pisarza trudno oddzielić od jego oddziaływania jako myśliciela. Z punktu widzenia historii form literackich największe znaczenie miały stworzone przez niego wzory powieści polifonicznej (wielogłosowej wg określenia M. Bachtina). Jako myśliciel Dostojewski wywarł istotny wpływ na rozwój myśli egzystencjalistycznej, a także filozoficzno-religijnej w Rosji i we Francji (personalizm katolicki). Jego analizy „podziemnych warstw” ludzkiej psychiki zainspirowały twórcę psychoanalizy S. Freuda. W Polsce Dostojewski zdobył popularność stosunkowo późno. Pierwsze wzmianki o nim ukazały się w prasie polskiej w roku jego śmierci. O utworach Dostojewskiego pisali m.in. A. Brückner, R. Blüth, W. Lednicki, M. Kridl, M. Zdziechowski, K.W. Zawodziński. Spośród pisarzy polskich w kręgu fascynacji twórczością Dostojewskiego znaleźli się m.in.: S. Brzozowski, L. Chwistek, J. Kasprowicz, T. Miciński, S. Przybyszewski, S. Witkiewicz, K. Irzykowski, W. Gombrowicz, T. Parnicki, J. Andrzejewski. Pierwszym utworem Dostojewskiego, który ukazał się w tłumaczeniu polskim była Zbrodnia i kara (1887–88, przekład B. Londyński). W 1928–29 wydano jego Dzieła pod redakcją M. Wańkowicza, poprzedzone studium A. Struga, jednego z licznych entuzjastów Dostojewskiego. Do tłumaczy prozy rosyjskiej pisarza należeli m.in.: W. Broniewski, M. Bogdanowa, K. Błeszczyński, M. Grabowska, A. Wat, J. Tuwim, A. Stawar. W 1955–63 opublikowano serię Z Pism pod redakcją P. Hertza, obejmującą wszystkie utwory powieściowe i opowiadania Dostojewskiego — zarówno w poprawionych dawnych, jak i nowych przekładach (Cz. Jastrzębca-Kozłowskiego, S. Pollaka, G. Karskiego, J. Jędrzejewicza).

Do wyróżniających się polskich wystawień utworów Dostojewskiego należą inscenizacje: Biesy (Stary Teatr w Krakowie, reżyseria A. Wajda 1971), Bracia Karamazow (Teatr Narodowy w Warszawie, reżyseria A. Hanuszkiewicz 1979), Zbrodnia i kara (Teatr Polski w Warszawie, reżyseria L. Schiller 1934, Teatr Powszechny w Warszawie, reżyseria Hanuszkiewicz 1964, Stary Teatr, reżyseria Wajda 1984) oraz Nastasja Filipowna (na podstawie Idioty, Stary Teatr, reżyseria Wajda 1977); głośnej adaptacji Biesów dokonał A. Camus (1959).

Bibliografia

Połnoje sobranije soczinienij, t. 1–4, Sankt-Pietierburg 1865–70;

Połnoje sobranije soczinienij w 30 tomach, Leningrad 1972–88.

Dostojewski Fiodor, Biesy, rysunek A. Lebiediewa

Dostojewski Fiodor, Nietoczka Niezwanow, ilustracja I. Głazunowa

Dostojewski Fiodor, Idiota, ilustracja I. Głazunowa przedstawiająca Nastasję Filipowna Baraszkową