Długosz Jan

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Długosz Jan, ur. 1415, Brzeźnica (Wieluńskie), zm. 19 V 1480, Kraków,

najwybitniejszy średniowieczny historyk polski.

Urodził się 1415 w Brzeźnicy (Wieluńskie). Pochodził ze średnio zamożnej szlachty — jego ojciec, Jan, walczył pod Grunwaldem, a stryj odprawiał mszę dla króla polskiego przed tą bitwą.

Studia, praca, misje dyplomatyczne

W 1428 Jan rozpoczął studia w Akademii Krakowskiej, których nie ukończył, wstępując 1431 lub 1432 na dwór biskupa krakowskiego Z. Oleśnickiego — był notariuszem w jego kancelarii, następnie sekretarzem; podzielał przekonania Oleśnickiego, nieprzejednanego wroga husytyzmu, oraz był zwolennikiem jego programu politycznego; z inspiracji biskupa powstało największe dzieło Długosza — Roczniki Królestwa Polskiego. W 1436 uzyskał kanonię w katedrze krakowskiej (pełne święcenia 1440) i do 1479 pozostał członkiem kapituły krakowskiej, często posłując z jej ramienia na synody prowincjonalne i sejmy walne; miał też kilka innych kanonii w diecezji krakowskiej. Był czynnym dyplomatą w służbie Kazimierza IV Jagiellończyka: już w czasach wojny trzynastoletniej (1454–66) pertraktował w sprawie wykupu zamków krzyżackich, później uczestniczył w rokowaniach pokojowych z Krzyżakami w gronie ekspertów królewskich uzasadniających prawa Polski do Pomorza i Prus; pomimo konfliktu 1461–63 z królem na tle obsady biskupstwa krakowskiego (Długosz opowiedział się za Jakubem z Sienna, kandydatem papieskim i bratem stryjecznym Oleśnickiego, przeciwko kandydatowi królewskiemu), Kazimierz powierzył mu 1467 naukę i wychowanie swoich synów oraz misje dyplomatyczne w Czechach (do Jerzego z Podiebradów) i na Węgrzech (do Macieja Korwina). W 1479 otrzymał nominację na arcybiskupstwo lwowskie, nie zdołał jednak przed śmiercią go objąć. Większość swoich dochodów z beneficjów przeznaczył Długosz na cele kościelne; ufundował klasztory — kanoników regularnych w Kłobucku, paulinów przy kościele na Skałce w Krakowie (gdzie też został pochowany); wybudował parę niewielkich kościołów parafialnych we wsiach małopolskich oraz domy dla duchowieństwa w Wiślicy (dla wikariuszy), Sandomierzu (dla mansjonarzy) i Krakowie (dla psałterzystów); ufundował też bursę uniwersytecką dla kanonistów w Krakowie. Utrzymywał własny warsztat budowlany; wszystkie jego fundacje mają wspólne cechy, które składają się na „styl Długoszowy”. Jan Długosz zmarł 19 V 1480 w Krakowie.

Kroniki sławnego Królestwa Polskiego

Dziełem życia Jana Długosza są Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae (Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego), wcześniej zwane Dziejami Polski (Historiae Polonicae libri XII, wydanie 1 Ż. Pauli, w: Opera omnia, t. 10–14 1873–77, oraz tłumaczenie polskie, t. 2–6 1867–70); obecnie nowe wydanie opracowane przez zespół uczonych krakowskich (teksty łacińskie do 1412 — t. 1–7 1964–97, tłumaczenie polskie do 1430 — t. 8 1985, edycja w toku). Pisanie Roczników rozpoczął Długosz po śmierci Oleśnickiego (1455) i kontynuował aż do śmierci. Obejmują one podzielone na 12 ksiąg dzieje Polski od czasów najdawniejszych do 1480. Poprzedza je Chorografia, będąca szczegółowym opisem sieci hydrograficznej, ukształtowania powierzchni oraz miast Polski, Litwy i Rusi. Podstawą dzieła była chronologiczna kartoteka, którą Długosz uzupełniał przez całe życie wypisami ze źródeł i relacjami współczesnych. Zachowała się tylko część autografu Roczników (do 1406); jest to rękopis pisany przez kilku sekretarzy Długosza z jego własnoręcznymi poprawkami. Roczniki są dziełem monumentalnym i unikatowym w skali europejskiej, w którym Długosz przedstawił obok dziejów Polski także historię krajów sąsiednich i papiestwa; oparł je na wielkiej liczbie dokumentów z archiwów królewskich i kościelnych oraz na rocznikach i kronikach polskich i obcych; za wzór stylistyczny i historiograficzny służyły mu dzieła pisarzy starożytnych. Najwięcej dyskusji wśród historyków budzi pytanie, czy dzieło to odzwierciedla średniowieczny, czy też humanistyczny, wczesnorenesansowy światopogląd. Roczniki zachowały się w kilkudziesięciu rękopisach z XV–XVII w., częściowy druk J.S. Herburta 1615 w Dobromilu został skonfiskowany z rozkazu Zygmunta III Wazy (na skutek nieprzychylnej dla dynastii wymowy dzieła), pierwszy pełny druk 1711 w Lipsku.

Inne prace

Drugim pod względem objętości dziełem Długosza jest zachowany w oryginale Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis (Opera omnia, t. 7–9 1863–64) — rejestr dóbr katedry krakowskiej oraz klasztorów i kościołów parafialnych tej diecezji, wykonany prawdopodobnie na zamówienie biskupa i kapituły krakowskiej 1470–80; jego powstanie poprzedził niezachowany inwentarz dóbr stołowych biskupa krakowskiego, spisany przez Długosza 1440 na zamówienie Oleśnickiego; celem powstania tych inwentarzy była obrona stanu posiadania duchowieństwa diecezji krakowskiej. Ponadto Długosz jest autorem 2 prac o charakterze heraldycznym: 1448 powstały Banderia Prutenorum (wydanie K. Górski 1958; tekst źródła także: S. Ekdahl Die „Banderia Prutenorum” des Jan Długosz, eine Quelle zur Schlacht bei Tannenberg 1410, Göttingen 1976), czyli wizerunki chorągwi krzyżackich, zdobytych głównie pod Grunwaldem, wykonane na zamówienie Długosza przez malarza S. Durinka i zidentyfikowane przez samego Długosza, który uzupełnił to dzieło w czasie wojny trzynastoletniej (1454–66). Także Długoszowi przypisuje się opisy herbów Polski, Litwy i ziem Królestwa Polskiego oraz 71 herbów i rodów rycerstwa polskiego (Klejnoty Długoszowe, wydanie M. Friedberg, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 1931 t. 10); pierwszy rękopis pochodzi z 1466–70, a wątpliwości co do autorstwa wynikają m.in. z faktu niezachowania dzieła w oryginale. Ponadto Jan Długosz jest autorem żywotów św. Stanisława i św. Kingi oraz katalogów biskupów polskich (Opera omnia, t. 1 1887).

Banderia Prutenorum J. Długosza, jedna z kart przedstawiająca chorągiew mistrza krzyżackiego — Biblioteka Jagiellońska, Kraków

Długosz Jan, karta tytułowa Historii, druk z 1615

Kraków, Dom Długosza

Długosz Jan, Kroniki, 1480 — Bbiblioteka Czartoryskich, Kraków