dialektyka

dialektyka

[gr. dialektikḗ (téchnē) ‘dialektyczna (sztuka)’ < diá ‘roz’, ‘przez’, ‘poprzez’, lego ‘mówię’, ‘łączę’, ‘zbieram’],

w filozofii pojęcie podlegajace wielowiekowej ewolucji, używane w kilku różnych znaczeniach.

W filozofii starożytnej terminu dialektyka używano na określenie sztuki dyskutowania, zwłaszcza umiejętności dochodzenia do prawdy przez ujawnianie i przezwyciężanie sprzeczności w rozumowaniu przeciwnika (sofiści, Platon, Arystoteles) lub na oznaczenie logiki (stoicy); rozwinęły się zalążki dialektyki jako ogólnej teorii bytu, która akcentowała wieczny ruch, zmienność rzeczywistości, jej rozwój poprzez wewnętrzne przeciwieństwa (jońska filozofia przyrody — zwłaszcza Heraklit z Efezu, zwany ojcem dialektyki); koncepcje dialektycznego bytu rozwinął neoplatonizm. W filozofii średniowiecznej przeważało rozumienie dialektyki jako logiki i czysto rozumowego sposobu dochodzenia do prawdy (zwłaszcza P. Abelard). W filozofii nowożytnej dialektykę jako teorię rozwoju rzeczywistości przez przeciwieństwa odnowiła renesansowa filozofia przyrody (G. Bruno, Mikołaj z Kuzy); pojęcie dialektyki występowało w klasycznej filozofii niemieckiej: u I. Kanta (antynomie), J.G. Fichtego, F.W. Schellinga, zwłaszcza u G.W.F. Hegla — jako teoria rzeczywistości stanowiącej proces rozwoju ducha przez powstawanie i znoszenie przeciwieństw oraz metoda rozumowania polegająca na przechodzeniu od danego pojęcia (teza) do jego przeciwieństwa (antyteza) i łączeniu ich w wyższą jakość (synteza). K. Marks posłużył się dialektyką heglowską adaptując ją do swoich materialistycznych poglądów; w marksizmie dialektyka występowała jako: ogólna teoria rozwoju rzeczywistości, teoretyczna metoda poznawania zjawisk w ich rozwoju, metoda przekształcania świata na podstawie znajomości ogólnych praw rozwoju.