Demokryt z Abdery

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Demokryt z Abdery, Dēmókritos, ur. ok. 460, Abdera (Tracja), zm. ok. 370 p.n.e., tamże,

filozof grecki, najbardziej wszechstronny uczony starożytny przed Arystotelesem, współtwórca atomistycznej teorii budowy świata.

Urodził się ok. 460 w Abderze (Tracja). O jego życiu zachowały się bardzo skąpe wiadomości. Zwiedził cały znany Grekom starożytny Wschód i pobierał nauki u kapłanów egipskich i magów babilońskich. Przez pewien czas przebywał też w Atenach, zaznajamiając się z tamtejszą filozofią. Po powrocie do Abdery — jednego z głównych wówczas ośrodków greckiego życia umysłowego — rozwinął ożywioną działalność naukową. Demokryt opanował całą ówczesną wiedzę helleńską i posunął ją znacznie naprzód. Napisał wiele dzieł (ok. 60 tytułów) z dziedziny kosmologii, fizyki, psychologii, teorii poznania, logiki, matematyki, etyki, estetyki, gramatyki, medycyny i techniki, w starożytności podziwianych, a dziś zaginionych, z których ocalało, głównie w wyciągach, ok. 300 fragmentów, o treści przeważnie etycznej; ich autentyczność jest sporna. Według tradycji mistrzami Demokryta byli: bezimienny pitagorejczyk oraz Leukippos, założyciel szkoły w Abderze, w której wraz z Demokrytem głosił teorię atomistyczną (atomistyczne teorie); objąwszy tamże scholarchat, Demokryt rozwinął ją w uniwersalny system, obejmujący wszystkie dziedziny ówczesnej wiedzy; Platon nigdy nie wspominał Demokryta z imienia, choć nieustannie polemizował z jego poglądami; są one znane głównie z dzieł Arystotelesa i jego uczniów. Zmarł ok. 370 p.n.e. w Abderze.

Z czego składa się świat?

Spekulatywna teoria Demokryta głosiła, że świat składa się z materialnych, niepodzielnych cząstek, z których każda stanowi pełny, niezmienny i jednorodny byt (tj. atom), spełniający kryteria eleatów, oraz z próżni (tj. niebytu), pojmowanej jako przestrzeń, w której poruszają się atomy; istnieniem próżni Demokryt tłumaczył ruch, podział, wielość, różnice w ciężarach gatunkowych oraz kurczenie i rozszerzanie się ciał. Demokryt jako pierwszy twierdził, że istnieją tylko atomy i próżnia, że o istnieniu świata fenomenalnego stanowią układy atomów i próżni, które łączą się w skupienia i rozpadają, podobnie jak powstają i giną liczne światy, istniejące jednocześnie i następujące po sobie. Demokryt uznał, że barwa, dźwięk, smak, zapach to jakości wtórne i umowne, zależne od wewnętrznej struktury skupisk atomów, która wzbudza u postrzegającego określoną reakcję zmysłów i świadomości. Demokryt rozróżnił też 2 drogi poznania: mroczną, na poziomie zmysłów, na której poznaje się tylko istnienie świata fenomenalnego, i rzetelną, tj. rozumową, która pozwala odkryć rzeczywistość niezmiennych atomów. Człowiek w koncepcji Demokryta to ciało i dusza, które są układami atomów. Demokryt nie oddzielał duszy rozumnej (tj. umysłu) od duszy bezrozumnej (tj. życiodajnego tchnienia); uważał je za fizyczny układ atomów, przybierający różne postaci w różnych częściach ciała. Czynności umysłu związane z postrzeganiem i myśleniem Demokryt wyjaśniał materialistycznie: w powietrzu krążą wysłane przez ciała wizerunki (gr. eidṓla), które wnikają przez pory do narządów zmysłowych i wywołują wrażenia i wyobrażenia.

Teologia Demokryta

Teologia Demokryta była naturalistyczna: rozumni i materialni, także złożeni z atomów bogowie teoretycznie podlegają skończoności, jednakże jako istoty doskonałe, umiejętnie kierujące ruchem atomów, które ich konstytuują, cieszą się długim życiem; nie stworzyli i nie rządzą wiecznym światem, którego są częścią, choć wpływają na sprawy ludzi. Według Demokryta istnienie bogów sugerują 2 typy fenomenów: eidṓla ukazujące się w snach i w stanach ekstazy oraz zjawiska na niebie, np. grzmoty, pioruny, zaćmienia. Demokryt jako pierwszy za najwyższe dobro i cel życia uznał pogodę ducha (gr. euthymiē ) i niezmącone zadowolenie z życia (eudajmonia): mając serce uległe rozumowi, można je osiągnąć o własnych siłach przez umiarkowanie we wszystkim, odróżnianie godziwych i niestosownych czynów i przyjemności oraz przestrzeganie przyjętych zasad moralnych.

W swej racjonalistycznej etyce Demokryt powoływał się także na sankcje wewnętrzne, na wstyd moralny (gr. aidos), który jest wg niego rdzeniem cnoty. Jak szaleństwa ludzi miały skłonić do łez Heraklita, tak Demokryta — do śmiechu, toteż w tradycji był znany jako śmiejący się filozof.