Czechosłowacja
 
Encyklopedia PWN
Czechosłowacja, Československo,
państwo w środkowej Europie istniejące 1918–92.
Historia. Państwo czechosłowackie powstało 1918 po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej; za utworzeniem wspólnego państwa Czechów i Słowaków opowiedziała się Słowacka Rada Narodowa; Zgromadzenie Narodowe, złożone z przedstawicieli wszystkich stronnictw politycznych wyłoniło władze Republiki Czechosłowackiej; prezydentem został T.G. Masaryk; konstytucja z 1920 przyznała szeroki zakres swobód politycznych umożliwiających m.in. działalność Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz). Granice państwa ustalono traktatami: wersalskim (1919), w Saint-Germain-en-Laye (1919) oraz w Trianon (1920). W skład Czechosłowacji weszły: Czechy, Morawy, Śląsk Opawski, Słowacja, Ukraina Zakarpacka, ponadto w wyniku sporu z Polską rozstrzygniętego 1920 przez arbitraż międzynarodowy przyznano Czechosłowacji zachodnią część Śląska Cieszyńskiego oraz części Spiszu i Orawy. Na terytorium Czechosłowacji, głównie w Czechach, znalazło się ok. 60% potencjału przemysłowego byłej monarchii austro-węgierskiej; umiejętna rozbudowa tego potencjału zapewniła Czechosłowacji w okresie międzywojennym miejsce wśród najbardziej uprzemysłowionych państw Europy. Polityka zagraniczna Czechosłowacji była związana z Francją, z którą 1924 zawarła traktat przymierza i przyjaźni; 1920–21 Czechosłowacja utworzyła wraz z Rumunią i Królestwem SHS Małą Ententę; w celu wspólnego przeciwstawiania się terytorialnym roszczeniom węgierskim; 1935 zawarła z ZSRR układ o wzajemnej pomocy. W stosunkach z Polską występowały rozdźwięki z powodu rywalizacji o hegemonię w Europie Środkowowschodniej i sporów terytorialnych. W polityce wewnętrznej głównym problemem, poza stosunkami czesko-słowackimi były separatyzm niemiecki w Sudetach oraz roszczenia węgierskie na Słowacji i polskie na Zaolziu. Po 1935 wzmogły się tendencje nazistowskie i separatystyczne wśród Niemców sudeckich oraz na ziemiach słowackich; międzynarodowa sytuacja Czechosłowacji uległa pogorszeniu; 1938 E. Beneš (od 1935 prezydent) przyjął pod naciskiem Wielkiej Brytanii i Francji warunki układu monachijskiego; jesienią tego roku Niemcy zajęły Sudety i północne Morawy; ustępstw terytorialnych zażądała także Polska i Węgry; Czechosłowacja musiała odstąpić Polsce Zaolzie oraz część Spiszu i Orawy; Węgry na mocy pierwszego z arbitraży wiedeńskich uzyskały część południowej Słowacji i południowo-zachodnią część Ukrainy Zakarpackiej. Po ustąpieniu Beneša prezydentem został zwolennik współpracy z Niemcami E. Hacha. W III 1939 sejm słowacki proklamował Państwo Słowackie, a Niemcy, po zajęciu Czech, ogłosiły utworzenie Protektoratu Czech i Moraw; Ukrainę Zakarpacką zajęły Węgry. W czasie II wojny światowej 1940 powstał w Londynie czechosłowacki rząd na emigracji (premier J. Šrámek), który w XII 1943 zawarł z ZSRR układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej; oddziały czechosłowackie walczyły na Zachodzie u boku aliantów oraz w ZSRR (Czechosłowacki Korpus w ZSRR). W kraju najaktywniejsi w ruchu oporu (głównie na Słowacji) byli komuniści. Eksterminacja dotknęła przede wszystkim Żydów (drastycznie ostra na Słowacji) i działaczy ruchu oporu. Pod wpływem komunistów pozostawała utworzona w XII 1943 Słowacka Rada Narodowa, która objęła kierownictwo powstania słowackiego (VIII–X 1944). W III 1945 przedstawiciele władz Czechosłowacji zawarli w Moskwie porozumienie z KPCz dotyczące utworzenia wspólnego rządu; deklaracja programowa nowego rządu (Koszycki Program) zapowiadała m.in. odrodzenie państwa 2 narodów — Czechów i Słowaków oraz głębokie reformy polityczne, gospodarcze i społeczne. Po wyzwoleniu Czechosłowacji przywrócono jej granice sprzed 1938 z wyjątkiem Ukrainy Zakarpackiej, przyłączonej do ZSRR. Od 1945 członek ONZ. W 1945 upaństwowiono największe zakłady przemysłowe, banki i towarzystwa akcyjne; po wojnie rozpoczęła się walka polityczna między partiami opowiadającymi się za demokracją parlamentarną a komunistami; w II 1948 pełnię władzy przejęła KPCz (tzw. praski zamach); jej przeciwników odsunięto od życia politycznego; Ustawodawcze Zgromadzenie Narodowe uchwaliło w III 1948 reformę rolną, a w kwietniu tego roku dalszą nacjonalizację przemysłu, handlu i usług. W V 1948 została uchwalona nowa konstytucja zapowiadająca przekształcenie Czechosłowacji w państwo socjalistyczne. Po rezygnacji Beneša prezydentem został przywódca komunistów K. Gottwald (do 1953). Zdobywszy władzę KPCz przystąpiła do rozbudowy przemysłu ciężkiego i kolektywizacji rolnictwa; towarzyszyło temu ograniczenie praw obywatelskich, likwidacja odrębności Słowacji, masowe represje (także wewnątrzpartyjne) i prześladowania religijne. Od 1949 członek RWPG, od 1955 członek Układu Warszawskiego. W 1960 Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową konstytucję, która zmieniła nazwę państwa na: Czechosłowacką Republikę Socjalistyczną (CSRS). Proces destalinizacji nie zakończył się w Czechosłowacji jeszcze w latach 60.; jednocześnie (od 1963) narastały trudności gospodarcze. W kryzysowej sytuacji plenum KC KPCz w I 1968 powołało nowe kierownictwo partii z A. Dubčekiem na czele, które wystąpiło z programem reform (tzw. socjalizm z ludzką twarzą); w Czechosłowacji nastąpiło znaczne ożywienie polityczne nazwane wkrótce „praską wiosną”, doszło do radykalizacji nastrojów społecznych (manifest 2000 słów, zniesienie cenzury); zaktywizowały się partie satelickie KPCz, tworzyły się zalążki partii politycznych, wzrosły aspiracje narodowe Słowaków. W VIII 1968 nastąpiła wojskowa interwencja ZSRR, Bułgarii, NRD, PRL i Węgier; KPCz zrezygnowała z programu reform (poza formalnym rozwiązaniem sprawy słowackiej), starając się w zamian podnieść stopę życiową społeczeństwa. W X 1968 Zgromadzenie Narodowe uchwaliło ustawę konstytucyjną o federacyjnej strukturze państwa; 1969 po rezygnacji Dubčeka na czele KPCz stanął G. Husak (od 1975 także prezydent). Represyjna polityka tzw. normalizacji doprowadziła do zaniku aktywności społecznej. W 1977 powstała niezależna grupa opozycyjna (Karta 77). Trudności gospodarcze, które narastały w latach 80. wywołały wzrost niezadowolenia społecznego; w XI 1989 zaczęły się masowe wystąpienia na rzecz zmiany systemu politycznego; ukształtował się ruch opozycyjny Forum Obywatelskie w Czechach i Społeczeństwo przeciwko Przemocy na Słowacji; nadzwyczajny zjazd KPCz w XII 1989 zrezygnował z jedynowładztwa partii w Czechosłowacji; Zgromadzenie Federalne po ustąpieniu Husaka wybrało na prezydenta działacza opozycyjnego V. Havla (XII 1989); w IV 1990 zmieniono nazwę państwa na: Czeska i Słowacka Republika Federacyjna (CSRF). Demokratyczne wybory parlamentarne w VI 1990 wygrały Forum Obywatelskie i Społeczeństwo przeciwko Przemocy; nasiliły się przemiany polityczne i gospodarcze oraz dążenie Słowaków do suwerenności; wybory w VI 1992 wygrała w Czechach wywodząca się z Forum Obywatelskiego — Obywatelska Partia Demokratyczna, a na Słowacji — Ruch „O Demokratyczną Słowację”, powstały po rozpadzie ruchu Społeczeństwo przeciwko Przemocy, opowiadający się za niepodległością Słowacji; rokowania przywódców obu partii i jednocześnie premierów w sprawie zachowania federacji nie doprowadziły do kompromisu; w lipcu Słowacja ogłosiła deklarację niepodległości; wkrótce rezygnację złożył prezydent Havel; 25 XI Zgromadzenie Federalne zgodziło się na utworzenie od 1 I 1993 samodzielnych Czech i Słowacji.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Praska wiosna. Ulica w Pradze, sierpień 1968fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia