czarny rynek

czarny rynek,

popularne określenie nielegalnych obrotów dokonywanych niezgodnie z obowiązującym w danym kraju prawem.

W warunkach ustabilizowanych stosunków gospodarczych czarny rynek ma ograniczone rozmiary i obejmuje na ogół handel towarami przemycanymi z zagranicy (głównie papierosami, alkoholem), sprzedaż produktów i przedmiotów, którymi handel jest zakazany (np. narkotyki, broń, amunicja) lub które pochodzą z kradzieży i są wprowadzane do obiegu przez paserów. W okresie zaburzeń gospodarczych powstałych w wyniku wojen, rewolucji czy wielkich kataklizmów przyrodniczych, które powodują ograniczanie podaży poszukiwanych produktów przy równoczesnym utrzymywaniu się popytu na niezmienionym poziomie, władze państwowe są zmuszone do wprowadzania reglamentacji lub rozdzielnictwa poszczególnych deficytowych produktów przemysłowych i rolnych, m.in. w formie wprowadzania zaopatrzenia kartkowego na określone ilości produktów dla poszczególnych mieszkańców kraju. W tych warunkach czarny rynek szybko się rozwija, bowiem wszystkie produkty objęte reglamentacją czy zakazami obrotu są sprzedawane na nim po cenach znacznie wyższych od oficjalnie ustalonych przez władze państwowe lub samorządowe. W przypadku wprowadzania w kraju ograniczeń w handlu obcymi walutami, złotem i zagranicznymi papierami wartościowymi, obrót nimi przenosi się z rynku legalnego na czarny rynek, co z reguły pociąga za sobą wzrost cen sprzedawanych walorów, łączący się na ogół z większym ryzykiem dokonywania nielegalnych obrotów. Cechą charakterystyczną obrotów na czarnym rynku jest to, że odbywają się głównie poza legalnym systemem handlu, głównie na targowiskach, w handlu ulicznym czy z ręki do ręki. Czarnorynkowy handel sprzyja też rozwijaniu nielegalnej produkcji rzemieślniczej i drobnofabrycznej, poszerza więc szarą strefę w gospodarce narodowej; w wielu przypadkach staje się źródłem znacznej akumulacji kapitału, który po stabilizacji sytuacji gospodarczej umożliwia podejmowanie legalnej działalności gospodarczej. Czarny rynek jest zjawiskiem, które w różnym stopniu dotykało poszczególne państwa; z reguły jego rozwój nasilał się w okresie wojen, a zwłaszcza w latach I i II wojny światowej. W Polsce czarny rynek rozwinął się podczas I wojny światowej (zwłaszcza w dawnym zaborze rosyjskim po zajęciu go 1915 przez Niemcy i Austrię), w okresie okupacji niemieckiej 1939–45 (szczególnie w GG) oraz po II wojnie światowej, kiedy występował duży niedobór wielu dóbr i ich znaczna reglamentacja. Czarny rynek walutowy rozwinął się w czasie I wojny światowej, kiedy to w wielu krajach wprowadzono tzw. zupełne ograniczenia dewizowe; w latach 20. częściowo je zniesiono, w okresie wielkiego kryzysu 1929–33 wprowadzono ponownie i dopiero w latach 50. zniesiono ścisłą reglamentację dewizową, a w latach 60. wprowadzono liberalizację obrotu dewizowego w wysoko uprzemysłowionych krajach Europy Zachodniej; w Polsce 1945–89 obowiązywały ograniczenia dewizowe, zniesione 1989 po wprowadzeniu prawa dewizowego, a ostateczna likwidacja czarnego rynku walutowego nastąpiła 1991 po wprowadzeniu wymienialności złotego i zniesieniu zakazu posługiwania się obcymi walutami w obrocie handlowym na terenie kraju. Czarny rynek przestał w zasadzie funkcjonować 1990, gdy w polskiej gospodarce zaczęły obowiązywać prawa rynku, choć nadal występują zjawiska, które można określić jako tzw. drugi obieg gospodarczy, np. nielegalna produkcja i handel pirackimi płytami kompaktowymi lub oprogramowaniem komputerowym.