Cuvier Georges

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Cuvier

[küwjẹ]

Georges, baron (od 1819), ur. 23 VIII 1769, Montbéliard, zm. 13 V 1832, Paryż,

francuski zoolog, paleontolog i anatom; prekursor anatomii porównawczej i paleontologii.

Urodził się 23 VIII 1769 w wirtemberskiej miejscowości Montbéliard. Przeciwnik darwinizmu, uznawany za twórcę geologicznej teorii katastrof — katastrofizmu. Wiedzę przyrodniczą zdobywał samodzielnie podczas studiów na wydziale administracji Akademii Karolińskiej w Stuttgarcie (1784–88) i w czasie pobytu w Normandii (pracował tam jako nauczyciel domowy), gdzie badał faunę mięczaków morskich. W 1794 przeniósł się do Paryża, gdzie mieszkał do końca życia. W 1795 podjął pracę w Muzeum Historii Naturalnej przy Jardin des Plantes w Paryżu, a już rok później wykładał w École Centrale, następnie (odod 1800) — w Collège de France w Paryżu. W 1802 objął katedrę anatomii porównawczej, od 1803 był sekretarzem wydziału, a od 1818 członkiem francuskiej Akademii Nauk. W okresie cesarstwa i restauracji piastował wiele godności państwowych, był m.in. inspektorem oświecenia, członkiem Rady Uniwersytetów i Rady Państwa (od 1819 aż do śmierci był szefem wydziału spraw wewnętrznych). W 1819 uzyskał tytuł barona, 1824 został wielkim oficerem Legii Honorowej, a 1831 — parem Francji. Organizował szkolnictwo średnie i wyższe we Francji i krajach ościennych.

Odkrycia i poglądy

Pracę naukową rozpoczął od badań systematyczno-morfologicznych linneuszowskiego typu „robaków”, opierając klasyfikację na cechach anatomicznych i sformułowanej przez siebie zasadzie nadrzędności i podrzędności narządów i układów, uznając układ nerwowy za nadrzędny w stosunku do pozostałych. Podzielił zwierzęta na 4, odpowiadające planom budowy, typy (zrywając tym samym z zasadą hierarchiczną drabiny jestestw i wprowadzając system rozgałęziony): kręgowce (Vertebrata), mięczaki (Mollusca), stawowate (Articulata — obejmujące dzisiejsze pierścienice i stawonogi) i promieniaki (Radiata — obejmujące jamochłony i szkarłupnie). Publikowanie swych prac morfologiczno-systematycznych rozpoczął od Tableau élémentaire de l’histoire naturelle des animaux (1797) i Leçon d’anatomie comparée (1800). W 1817 ukazała się wielka praca Le règne animal distribué d’après son organisation, a 1828–32 — 9 tomów Histoire naturelle des poissons (kontynuowanej po jego śmierci przez A. Valenciennesa, ostatni 22. tom opublikowano 1849). Korzystając z niezwykle wzbogaconych pod jego rządami zbiorów Muzeum Historii Naturalnej, opisał wiele nowych gatunków, gł. ryb i ptaków. Organizm zwierzęcy traktował jako zintegrowaną całość, w której panuje harmonijna współzależność między poszczególnymi narządami i częściami. Podobnie uznawał ścisłą zależność organizmów i organów od odpowiadających im środowisk, odpowiedniość struktury i funkcji, a także wzajemną zależność gatunków w ogólnej „ekonomii Natury”. Jego poglądy w tych sprawach miały charakter holistyczny (również społeczeństwo ludzkie traktował jako organizm).

Stosując w praktyce zasadę korelacji, rekonstruował, nieraz z bardzo skąpego materiału kostnego, zwierzęta kręgowe (Recherches sur les ossements fossiles des quadrupèdes 1812). Odtwarzał też na podstawie anatomii przypuszczalne zachowania wymarłych zwierząt, stosując metody aktualistyczne (aktualizm geologiczny).

W opozycji do innych

Cuvier był zdecydowanym przeciwnikiem transformizmu J.B. Lamarcka, uważając że nie ma on empirycznego uzasadnienia, a w przypadku kręgowców — jest sprzeczny z zasadą korelacji (czyli współzależności budowy i funkcji między poszczególnymi narządami i częściami organizmu), która wyklucza możliwość powolnych zmian organizmów. Dopuszczał jednak dość znaczną zmienność pod wpływem środowiska w obrębie gatunku, a w przypadku morskich bezkręgowców sugerował nawet daleko idącą plastyczność gatunkową, ograniczoną jedynie istnieniem barier między typami budowy.

Pierwszy udowodnił realność wymierania gatunków, opisując syberyjskiego mamuta (a później wiele innych wymarłych trzeciorzędowych ssaków i mezozoicznych gadów) i dowodząc jego odrębności od współczesnych słoni. Swe poglądy na wymieranie rozszerzył, tworząc teorię kolejnych katastrof geologicznych (katastrofizm), opartą na prowadzonych wspólnie z A. Brongniartem badaniach trzeciorzędowych skał osadowych basenu paryskiego (Description géologique des environs de Paris 1822).

Nagłe zmiany geologiczne uważał za synchroniczne ze zmianami biologicznymi oraz uznawał, że są one rozległe, ale nie globalne — stąd po każdej katastrofie geologicznej nowe formy miały pochodzić z terenów oszczędzanych przez kataklizm (Discours sur les révolutions de la surface du globe 1825). Dzięki tej synchroniczności było możliwe zastosowanie skamieniałości do datowania skał, co jest podstawą stratygrafii. Słynne są spory Cuviera z Lamarckiem i E. Geoffroy Saint-Hilaire’em dotyczące transformizmu, zwłaszcza polemika na temat możliwości wykorzystania jako argumentów (za lub przeciw ewolucji) przywiezionych z Egiptu zmumifikowanych, identycznych ze współczesnymi, ptaków, oraz spór z Geoffroy Saint-Hilaire’em dotyczący wspólnego planu budowy ryb i głowonogów (a pośrednio drabiny jestestw i ewolucji).

Pozostał w historii

Z rozległej, liczącej ponad 200 publikacji, spuścizny Cuviera, na uwagę zasługują również jego pisane okresowo raporty dla Akademii Francuskiej dotyczące postępów naukowych (wydane w 9 tomach), liczne i udokumentowane mowy pogrzebowe wybitnych uczonych oraz wydane pośmiertnie Histoire des sciences naturelles depuis leur origine jusqu’à nos jours... (t. 1–5 1841–45, wydanie polskie Historya nauk przyrodzonych podług ustnego wykładu Jerzego Kiuwiera, t. 1–5 1853–55).

Georges Cuvier zmarł na cholerę 13 V 1832 w Paryżu.

Jego młodszy brat Frédéric (1773–1838) był także biologiem (naturalistą).