Cromwell Oliver
 
Encyklopedia PWN
Cromwell
[krọmuel]
Oliver Wymowa, ur. 25 IV 1599, Huntingdon (hrab. Cambridgeshire), zm. 3 IX 1658, Londyn,
angielski wódz i mąż stanu, lord protektor Anglii, Szkocji i Irlandii.
Kalendarium
Urodził się 25 IV 1599 w Huntingdon (hrabstwo Cambridgeshire). Pochodził z rodziny szlacheckiej, wzbogaconej w XVI w. w wyniku rozwiązania klasztorów przez Henryka VIII; po studiach w Cambridge (1616–17) i być może w Lincoln’s Inn w Londynie, osiadł na roli. Choć niezamożny, był jednak skoligacony z ważnymi rodami prowincjonalnej gentry i Londynu (1620 poślubił córkę kupca z City), a 1638 odziedziczył posiadłość w Ely. Na jego poglądy duży wpływ wywarł przełom religijny, którego doznał po okresie wewnętrznego kryzysu — stał się żarliwym wyznawcą kalwinizmu; wierzył, że jest jednym z wybranych, instrumentem woli Boga. Od debiutu politycznego 1628–29 w Izbie Gmin dał się poznać jako przeciwnik hierarchii Kościoła anglikańskiego i absolutystycznych dążeń Karola I.
W armii Parlamentu
W 1640 został wybrany do Izby Gmin tzw. Krótkiego Parlamentu, a następnie Długiego Parlamentu, współpracował w nich z przywódcami purytańskiej opozycji antykrólewskiej, J. Pymem i J. Hampdenem m.in. 1641 w przygotowaniu Wielkiej Remonstracji. Po wybuchu 1642 wojny domowej w Anglii między królem a Parlamentem przyłączył się do armii Parlamentu, stając na czele 60 kawalerzystów; utworzył następnie doborowe pułki jazdy (Ironsides); walczył w Anglii Wschodniej, utrzymując jej obszar pod kontrolą Parlamentu; 1644 dowodził lewym skrzydłem w zwycięskiej bitwie z wojskami królewskimi na Marston Moor; dzięki odnoszonym sukcesom i zdolnościom organizacyjnym odgrywał rosnącą rolę w armii i polityce. Krytykował nieudolne prowadzenie wojny przez arystokratycznych dowódców i doprowadził do powołania przez Izbę Gmin na początku 1645 Armii Nowego Wzoru pod wodzą Th. Fairfaxa i uchwalenia zakazu sprawowania komendy przez członków Parlamentu; sam wkrótce spod tego zakazu wyłączony, został dowódcą kawalerii armii; 1645 w decydującym stopniu przyczynił się do zwycięstwa pod Naseby, a 1646 brał udział w oblężeniu królewskiej kwatery głównej w Oksfordzie. Jednocześnie w Parlamencie wyrósł na czołowego polityka radykalnego stronnictwa independentów, przeciwnego prezbiteriańskiej większości; nie prezentował wyraźnych poglądów społecznych i politycznych; 1647 szukał kompromisu z pokonanym i więzionym królem; 1648 po wznowieniu walk, w których angielskich rojalistów poparli Szkoci, rozgromił przeciwników pod Preston. W XII 1648 zaakceptował usunięcie przez armię posłów prezbiteriańskich z Długiego Parlamentu (odtąd zwłaszcza Parlamentem Kadłubowym) i I 1649 należał do trybunału sądzącego Karola I; opowiedział się za wyrokiem śmierci i egzekucją. W ustanowionej następnie Republice (Commonwealth) wszedł do nowo utworzonej rządzącej Rady Państwa. W 1649 wyprawił się z wojskiem do ogarniętej katolickim powstaniem Irlandii i rozpoczął jej bezwzględną pacyfikację (rzeź Droghedy). W 1650 został odwołany do Anglii ze względu na zagrożenie ze strony Szkotów, którzy poparli Karola II; mianowany naczelnym wodzem armii Republiki, pokonał Szkotów w bitwach pod Dunbar (1650) oraz Worcester (1651) i 1652 narzucił Szkocji unię realną z Anglią.
Polityka wewnętrzna
W sprawach wewnętrznych zajmował od 1649 coraz bardziej zachowawcze stanowisko; związany z grupą wyższych oficerów, zdławił w wojsku opozycję radykalnych lewellerów. W 1653 rozpędził Parlament Kadłubowy, a nowe zgromadzenie, złożone z gorliwych purytanów (tzw. Parlament Świętych), krytykował za radykalizm religijny i społeczny; XII 1653, na mocy przygotowanej przez Radę Oficerów konstytucji (Instrument Rządzenia), objął najwyższą władzę jako lord protektor. Forsował tolerancyjną politykę religijną: był zwolennikiem objęcia odłamów i sekt protestanckich ramami Kościoła państwowego; poza jego formułą znajdowali się anglikanie i kwakrzy, ale Cromwell starał się o względną tolerancję wobec nich (a w pewnym stopniu nawet wobec angielskich katolików); zezwolił na ponowne osiedlanie się Żydów w Anglii (usuniętych 1290). Uważał, że społeczeństwo powinno opierać się na 3 tradycyjnych filarach: arystokracji, ziemiaństwie i wolnych chłopach; stawał się konserwatywnym strażnikiem porządku i prawa oraz istniejącej struktury społecznej; jedyną istotną zmianą stało się ułatwienie obrotu ziemią, wymuszone przez konfiskaty majątków Kościoła anglikańskiego i rojalistów. Nie potrafił ułożyć współpracy z kolejnymi Parlamentami (1654–55 i 1656–58) i oba rozwiązał przed terminem, nie tępił jednak swych oponentów; 1655–56 rządy w terenie powierzył generałom, których postawił na czele wielkich jednostek administracyjnych; 1657 odrzucił propozycję przyjęcia korony, ale przystał na nadanie sobie prawa wskazania następcy i przywrócenie wyższej izby Parlamentu. Meandry te powodowały wzrost opozycji republikańskiej, a opieranie się na armii — niechęć gentry i wzrost nastrojów rojalistycznych.
Polityka zagraniczna
Cromwell prowadził energiczną i znaczoną sukcesami politykę zagraniczną; dążył do współdziałania państw protestanckich, dbał o interesy angielskiego handlu zagranicznego, popierał rozwój angielskiej potęgi morskiej oraz inicjatywy kolonizacyjne w Ameryce. W 1654 zawarł korzystny pokój z Holandią i traktaty handlowe ze Szwecją, Danią i Portugalią, a 1655 — z Francją. Wspomagał protestantów na kontynencie europejskim, zwłaszcza sabaudzkich waldensów. Wspierał Szwecję Karola X Gustawa przeciw Polsce i Danii; wysyłał angielską flotę wojenną na Morze Bałtyckie, Morze Śródziemne i w rejon Morza Karaibskiego. Od 1655 prowadził w sojuszu z Francją wojnę z Hiszpanią, podczas której Anglia zajęła Jamajkę (1655) i uzyskała Dunkierkę (1658). Rządy Cromwella doprowadziły do wyraźnego podniesienia międzynarodowej — politycznej i gospodarczej — pozycji Anglii; jego polityka stała się ważnym etapem w tworzeniu podstaw przyszłego imperium brytyjskiego.
Forma ustroju państwa, na którego czele stał, okazała się bardzo nietrwała; Cromwell nie zdołał stworzyć dla niej silnego ani trwałego oparcia społecznego; przed śmiercią na następcę wyznaczył syna, Richarda. Zmarł 25 IV 1599 w Huntington w hrabstwie Cambridgeshire. Został pochowany w Opactwie Westminsterskim; po restauracji panowania Stuartów (1660) jego zwłoki wywleczono z grobu i powieszono za królobójstwo.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia