Churchill 
, ur. 30 XI 1874, pałac Blenheim k. Oksfordu, zm. 24 I 1965, Londyn,
brytyjski mąż stanu, pisarz.
[czə̣:rczıl]
Sir Winston Leonard Spencer , ur. 30 XI 1874, pałac Blenheim k. Oksfordu, zm. 24 I 1965, Londyn,
Churchill Winston Leonard
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 30 XI 1874 w pałacu Blenheim koło Oksfordu. Pochodził z rodziny należącej do angielskiej elity społecznej i od pokoleń zaangażowanej w życie polityczne, której znaczenie zapoczątkował John Churchill książę Marlborough (1650–1722), wybitny wódz, naczelny dowódca wojsk angielskich w wojnie z Francją na początku XVIII w. Winston był starszym synem lorda Randolpha (1849–1895), kontrowersyjnego polityka konserwatywnego, kanclerza skarbu 1886, oraz Jennie Jerome (1854–1921), pięknej Amerykanki, córki nowojorskiego milionera. Po ukończeniu 1895 wyższej szkoły wojskowej w Sandhurst wstąpił do kawalerii i do 1900 w niekonwencjonalny sposób łączył służbę wojskową z rolą korespondenta prasy londyńskiej; w latach 1895–96 był obserwatorem wojennym na Kubie, potem służył w Indiach, 1898 brał udział w wyprawie H.H. Kitchenera przeciw mahdystom w Sudanie, 1899–1900 był korespondentem z wojny burskiej; ucieczka 1899 z niewoli u Burów przyniosła mu popularność. Kampanie te relacjonował dla prasy i opisywał w książkach.
Zmienne koleje kariery politycznej 1910–39
W 1900 rozpoczął karierę polityczną, w której wyraźną cezurą stało się objęcie 1940 stanowiska premiera w dramatycznych okolicznościach II wojny światowej. Do 1940 przeżył okresy politycznych wzlotów i upadków, dwukrotnie zmieniał przynależność partyjną; jego poglądy rzadko pokrywały się całkowicie z programem partii, do której w danym okresie należał. W polityce gospodarczej do początku lat 30. opowiadał się za trwaniem przy zasadzie wolności handlu; był zdecydowanym zwolennikiem utrzymania zwartości imperium brytyjskiego i przeciwstawiał się zwłaszcza zmianie kolonialnego statusu Indii. W rządzie i partii niezdyscyplinowany i niejednokrotnie konfliktowy, nie potrafił zbudować sobie trwałego zaplecza politycznego. W Izbie Gmin zasiadał 1900–04 jako członek Partii Konserwatywnej, 1904–22 Partii Liberalnej i od 1924 ponownie jako konserwatysta. Przed II wojną światową wchodził do rządów: 1908–15 (H.H. Asquitha), 1917–22 (D. Lloyda George’a) i 1924–29 (S. Baldwina); jako minister handlu 1908–10 angażował się w opracowanie i wprowadzenie reform socjalnych korzystnych dla robotników; 1910–11 był ministrem spraw wewnętrznych; 1911–15, jako pierwszy lord Admiralicji, poświęcił się sprawie reorganizacji, rozbudowy i modernizacji floty wojennej; 1915 był głównym inicjatorem operacji forsowania Dardaneli, a wobec jej niepowodzenia musiał odejść z Admiralicji i z rządu. W 1916 służył w armii we Francji. Od VII 1917 był ministrem zaopatrzenia wojskowego (rozwijał produkcję czołgów), następnie I 1919–1921 wojny i lotnictwa; stał się żarliwym zwolennikiem alianckiej interwencji zbrojnej w Rosji przeciw bolszewikom, których reżim oceniał jako zbrodniczy i zagrażający Rosji i Europie; jako minister kolonii 1921–22 zajmował się zwłaszcza sprawami brytyjskiego mandatu w Palestynie; 1921 należał do delegacji rządowej negocjującej z przywódcami irlandzkiego ruchu niepodległościowego brytyjsko-irlandzki traktat pokojowy. Jako kanclerz skarbu 1924–29 prowadził tradycyjną politykę finansową; 1925 przywrócił funtowi parytet złota, co wywołało negatywne skutki gospodarcze i społeczne, doprowadzając 1926 do strajku powszechnego; w jego trakcie ostro krytykował związki zawodowe; wielokrotnie podczas swej kariery politycznej określał się jako antysocjalista.
W 1929–39 nie sprawował funkcji rządowych, był mało popularny, pisał prace o charakterze historycznym i wspomnieniowym. Wcześnie dostrzegł zagrożenie ze strony hitlerowskich Niemiec; przestrzegał przed ich agresywnymi zamiarami i sprzeciwiał się ugodowej polityce rządu; żądał szybszej rozbudowy brytyjskiego lotnictwa wojskowego; obok ścisłego sojuszu brytyjsko-francuskiego liczył też początkowo na współdziałanie z Włochami w celu powstrzymania roszczeń niemieckich; potępił zawarty 30 IX 1938 przez przywódców Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec i Włoch układ monachijski, zezwalający Trzeciej Rzeszy na zajęcie części Czechosłowacji — tzw. Kraju Sudeckiego (o przywódcach Wielkiej Brytanii i Francji powiedział wówczas: „Mieli do wyboru wojnę lub hańbę, wybrali hańbę, a wojnę będą mieli także.”). Po wybuchu II wojny światowej 1939 powrócił na stanowisko 1. lorda Admiralicji.
Premier w latach II wojny światowej — jego najlepsze dni
10 V 1940, w dniu agresji niemieckiej na Francję, został premierem koalicyjnego rządu konserwatystów, Partii Pracy i liberałów; V 1940–1945 był też ministrem obrony i X 1940–1955 przywódcą Partii Konserwatywnej. Działał z dużą energią i determinacją; odrzucił ewentualność ugody z Niemcami; w wystąpieniach parlamentarnych i radiowych oraz podczas wizytacji jednostek wojskowych i miejsc dotkniętych bombardowaniami podtrzymywał morale narodu. Do 1945 kierował obroną narodową, strategią wojskową i polityką zagraniczną państwa; jego naczelnym celem było pokonanie Niemiec. Od początku wojny liczył na pomoc (neutralnych jeszcze) Stanów Zjednoczonych, zacieśnił stosunki z nimi, a VIII 1941 podpisał z F.D. Rooseveltem Kartę atlantycką; 1941 usiłował ostrzec ZSRR o przygotowaniach Niemiec do agresji, a po niej natychmiast zaoferował ZSRR współpracę; po ataku japońskim na Pearl Harbor uzgodnił XII 1941 z Rooseveltem zasady współdziałania brytyjsko-amerykańskiego; stał się głównym twórcą koalicji antyhitlerowskiej; potem kilkakrotnie konferował z prezydentem USA (I 1943 w Casablance, VIII 1943 i IX 1944 w Quebecu, XI i XII 1943 w Kairze) i z J. Stalinem (VIII 1942 i X 1944 w Moskwie) oraz uczestniczył w konferencjach „wielkiej trójki”: 28 XI–1 XII 1943 w Teheranie (teherańska konferencja) i 4–11 II 1945 w Jałcie.
Dużą wagę przywiązywał do obrony szlaków komunikacyjnych imperium brytyjskiego (rejon śródziemnomorski); zdawał sobie sprawę z militarnej roli ZSRR w wojnie, chciał utrzymania go w koalicji i zachowania z nim dobrych stosunków, ale usiłował też doprowadzić do stworzenia ograniczeń dla ekspansji wpływów sowieckich w Europie Środkowej i na Bałkanach i zapewnienia równowagi sił w Europie. Jego stosunek do mniejszych narodów był pochodną polityki imperialnej, działań na rzecz zachowania równowagi europejskiej oraz polityki wobec Niemiec i ZSRR. W VII 1941 naciskał na porozumienie się rządu polskiego z ZSRR (tzw. układ Sikorski-Majski), a później niejednokrotnie (i bezceremonialnie) na kompromis i ustępstwa polskie (w sprawie granicy wschodniej, rekonstrukcji rządu); liczył na uratowanie Polski, choć w okrojonym i nie w pełni suwerennym kształcie. W rozmowach z Rooseveltem i Stalinem początkowo forsował koncepcję europejskiej ofensywy aliantów zachodnich (tzw. drugi front) w rejonie Adriatyku i na Bałkanach (które nazywał „miękkim podbrzuszem Europy”), a po jej odrzuceniu przez sojuszników nalegał na rozszerzenie działań w strefie śródziemnomorskiej; 1943 namawiał do idei utworzenia federacji państw naddunajskich; X 1944 w nieformalny sposób uzgodnił ze Stalinem podział stref wpływów w państwach Europy południowo-wschodniej (od Węgier po Grecję). Ostatecznie akceptował praktykę, iż mocarstwa rozciągają swe strefy wpływów na wyzwalane przez siebie kraje; pod koniec wojny zabiegał u Amerykanów o większy zasięg ofensywy w Europie Środkowej. Nie był w stanie zapobiec traceniu przez Wielką Brytanię pozycji mocarstwa w relacji do USA i ZSRR i jego głos ważył coraz mniej. W VII 1945 uczestniczył w początkowej fazie konferencji poczdamskiej, na którą nie wrócił po klęsce wyborczej Partii Konserwatywnej.
Po 1945 — weteran i wizjoner
W 1945–51 przewodził brytyjskiej opozycji. W wygłoszonej 5 III 1946 mowie w Fulton (USA) stwierdził, że Europa Środkowo–Wschodnia znalazła się za „żelazną kurtyną” pod nasilającą się kontrolą Moskwy; ostrzegał przed zagrożeniem dla świata ze strony ZSRR i międzynarodowego komunizmu; opowiadał się za sojuszem USA i Wielkiej Brytanii. W przemówieniu 19 IX 1946 w Zurychu zgłosił ideę utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy, których podstawą miałoby być partnerstwo Francji i Niemiec; dla Wielkiej Brytanii widział rolę wspierającą, nie chcąc ograniczać jej szczególnych więzi ze Wspólnotą Narodów; popierał ruch paneuropejski (1948 przewodniczył Kongresowi Europy w Hadze) oraz utworzenie Rady Europy (1949) i namawiał do przyjęcia do niej zachodnich Niemiec. W 1951–55 był ponownie premierem; koncentrował się na sprawach międzynarodowych, szczególnie na współpracy z USA; zabiegał też, zwłaszcza po śmierci Stalina, o możliwość załagodzenia stosunków z ZSRR; dążył do zorganizowania spotkania z przywódcami sowieckimi. W 1955 ustąpił ze stanowiska; do 1964 był członkiem Izby Gmin.
Pisarz
Churchill był autorem wielu książek głównie z zakresu historii, polityki i wojskowości, w tym zwłaszcza wspomnień Druga wojna światowa (t. 1–6 1948–53, wydanie polskie 1994–96) — historii ukazywanej przez pryzmat własnego uczestnictwa. Opublikował też m.in.: The World Crisis (t. 1–5 1923–29, o I wojnie światowej), A History of the English-Speaking Peoples (t. 1–4 1956–58), biografie: Lord Randolph Churchill (t. 1–2 1906) i Marlborough. His Life and Times (t. 1–4 1933–38), także historie kampanii, w których brał udział (np. The River War 1899), wspomnienia (My African Journey 1908, My Early Life 1930), powieść Savrola (1900) i liczne tomy mów (zebrane: Winston S. Churchill. His Complete Speeches, 1897–1963, t. 1–8 1974). Dużo publikował w prasie brytyjskiej i amerykańskiej.
W oczach współczesnych
Uważany za jednego z najwybitniejszych polityków XX w. Czynny w polityce przez ponad 60 lat; obdarzony niespożytą energią (mimo mocno niezdrowego trybu życia); wybitny mówca, umiał precyzyjnie przedstawiać argumenty, posługiwać się patosem i humorem, czasem ironią i złośliwością; wiele jego celnych zdań utrwaliło się w powszechnej pamięci. Jako obrońca trwałości imperium brytyjskiego i później ścisłych związków Wielkiej Brytanii ze Wspólnotą Narodów, a także jako zwolennik równowagi sił na kontynencie europejskim — reprezentował tradycyjne założenia polityki brytyjskiej; zabiegał o szczególnie bliskie stosunki brytyjsko-amerykańskie, które stały się jedną z zasad brytyjskiej polityki zagranicznej; przekonując o potrzebie jedności europejskiej i współdziałania francusko-niemieckiego wyprzedzał wydarzenia. W 1953 otrzymał literacką Nagrodę Nobla, 1956 — Międzynarodową Nagrodę Karola Wielkiego, a 1963 — honorowe obywatelstwo USA, nadane przez Kongres.
Z małżeństwa z Clementine Ogilvy Hozier (1885–1977), którą poślubił 1908, miał 5 dzieci. Jedyny syn, Randolph (1911–68) próbował bez większego powodzenia zrobić karierę polityczną. Znanymi politykami zostali dwaj zięciowie Winstona: Duncan Sandys (mąż Diany Churchill), po II wojnie światowej zaangażowany w ruchu na rzecz integracji europejskiej, oraz Christopher Soames (mąż Mary Churchill), 1973–76 wiceprzewodniczący Komisji Wspólnot Europejskich. Od 1922 wolne chwile Winston spędzał chętnie w swej rezydencji Chartwell House (w hrabstwie Kent), malując obrazy, głównie pejzaże. Zmarł 24 I 1965 w Londynie.
M.Z.
