Carpentier Alejo

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Carpentier

[karpentiẹr]

Alejo , ur. 26 XII 1904, Hawana, zm. 24 IV 1980, Paryż,

kubański pisarz, dziennikarz i muzykolog.

Urodził się 26 XII 1904 w Hawanie. W 1922 był jednym z członków awangardowego ugrupowania artystycznego Grupo Minorista; 1924–27 redaktor naczelny pisma „Carteles”, współzałożyciel (1927) organu awangardy kubańskiej „Revista de Avance”. W 1927 uwięziony za działalność polityczną przeciw dyktaturze G. Machado, 1928–39 przebywał na emigracji w Paryżu, gdzie współpracował m.in. z pismem A. Bretona „La Révolution Surréaliste” oraz kierował redakcją muzyczną radia francuskiego; bliskie kontakty z francuskim surrealizmem wywarły istotny wpływ na estetykę pisarską Carpentiera. W tym okresie opublikował tom esejów Ensayos convergentes (1928) oraz powieść Ecué-Yamba-Ó (1933) czerpiącą inspirację z folkloru afrokubańskiego i stanowiącą próbę przeniknięcia hermetycznego kręgu mitów i obrządków murzyńskiej sekty ñañigos. W 1935 uczestniczył w antyfaszystowskim I Kongresie Pisarzy w Obronie Kultury w Paryżu. W 1943–45 przebywał na Haiti i w Meksyku, lata 1945–59 spędził w Wenezueli. Po zwycięstwie rewolucji kubańskiej (1959) powrócił z emigracji; 1963–67 był dyrektorem Kubańskiego Wydawnictwa Narodowego, od 1967 — radcą kulturalnym ambasady Kuby w Paryżu. Zmarł 24 IV 1980 w Paryżu.

Zaczyn realizmu magicznego, eksperymenty formalne

W swojej twórczości Carpentier podjął próbę określenia tożsamości latynoamerykańskiej jako efektu zespolenia (synkretyzmu) ras i kultur europejskich, afrykańskich i indiańskich; teoretyczne ujęcie tej wizji metyskiego kontynentu stanowi esej O amerykańskiej rzeczywistości cudownej (przedmowa do powieści Królestwo z tego świata 1949, wydanie polskie 1968), którym Carpentier zapoczątkował rozwój realizmu magicznego. Przeciwstawiając autentyzm mitów i wierzeń Nowego Świata „cudowności”, będącej sztucznym tworem surrealizmu, oraz racjonalnej cywilizacji europejskiej, w powieściach Królestwo z tego świata i Podróż do źródeł czasu (1953, wydanie polskie 1963) Carpentier zastosował inwersję czasową narracji i barokową stylistykę opisu jako środki zdolne wyrazić istotę „rzeczywistości cudownej”.

Próba ustalenia relacji między czasem człowieka a czasem historii

W powieściach związanych z okresem rewolucji francuskiej 1789–99 poddał wnikliwej analizie historiozoficznej powstanie Murzynów przeciwko niewolnictwu na Santo Domingo (Królestwo z tego świata) oraz mechanizm procesów rewolucyjnych na wyspach M. Karaibskiego (Eksplozja w katedrze 1962, wydanie polskie 1966). Rezultatem poszukiwania miejsca jednostki w procesach dziejowych w różnych regionach świata i na różnych etapach rozwoju historycznego są także opowiadania i krótka powieść Osaczenie z tomu Wojna czasu (1958, wydanie polskie 1974) oraz powieść Harfa i cień (1979, wydanie polskie 1982), w której uświęcony przez historyków wizerunek K. Kolumba został poddany bezlitośnie wyśmiany.

W nurcie tzw. literatury o dyktatorach

W powieści Szaleństwo i metoda (1974, wydanie polskie 1980), stanowiącej wkład Carpentiera w nurt tzw. literatury o dyktatorach, posłużył się parodią kartezjańskiego racjonalizmu, stylistyczną przesadą i groteską w celu zdemaskowania latynoamerykańskich rządów autorytarnych. W powieści Święto wiosny (1978, wydanie polskie 1997) podjął próbę syntezy wątków autobiograficznych z wydarzeniami historii europejskiej i latynoamerykańskiej w okresie od rewolucji październikowej 1917, poprzez wojnę domową w Hiszpanii 1936–39, aż po zwycięstwo rewolucji kubańskiej 1956–59. O ile symbolika Królestwa z tego świata i alegorie Eksplozji w katedrze nie pozwalały na jednoznaczną interpretację ideologii autora, apologia rewolucji kubańskiej w Święcie wiosny potwierdza bliskie związki Carpentiera z ideologią marksistowską. Refleksjom na temat muzyki poświęcił powieść Koncert barokowy (1974, wydanie polskie 1977) oraz esej Muzyka na Kubie (1946, wydanie polskie 1980); o roli autora latynoamerykańskiego pisał m.in. w esejach z tomów Przedtakty i wariacje (1964, wydanie polskie 1982) i Literatura y conciencia política en América Latina (1969); architekturze Hawany poświęcił studium Miasto kolumn (1970, tłumaczenie polskie w: Przedtakty i wariacje) bogato ilustrowane fotografiami P. Gaspariniego. Uhonorowany licznymi nagrodami literackimi, m.in. 1977 Nagrodą Cervantesa.