Bułhakow Michaił A.
 
Encyklopedia PWN
Bułhakow, Bułgakow, Michaił A., ur. 15 V 1891, Kijów, zm. 10 III 1940, Moskwa,
rosyjski prozaik i dramatopisarz, z wykształcenia lekarz.
Kalendarium
Urodził się 15 V 1891 w Kijowie. Był synem profesora Kijowskiej Akademii Duchownej. W 1916 ukończył studia medyczne na uniwersytecie w Kijowie; następnie pracował jako lekarz (ok. 2 lat) na Smoleńszczyźnie i w Kijowie. Swoje ówczesne doświadczenia utrwalił w opowiadaniach Zapiski młodego lekarza (powstały 1925–26, wydane 1962, wydanie polskie w wyborze Notatki na mankietach 1984). Kilkakrotnie mobilizowany w czasie wojny domowej 1917–22, podjął decyzję o zmianie zawodu. W 1919–21 przebywał we Władykaukazie, gdzie pracował w placówkach oświatowych; 1921 osiadł w Moskwie, 1922–24 był urzędnikiem w Komisariacie Oświaty Ludowej, współpracował z różnymi pismami, m.in. z gazetą kolejarzy „Gudok” i gazetą o prosowieckiej orientacji „Nakanunie” (wydawana w Berlinie), pisząc felietony i reportaże.
Utwory groteskowe. Od Diaboliady do Psiego serca
W 1925 wydał opowiadanie satyryczne Diaboliada (wydanie polskie w wyborze Notatki na mankietach 1984); fabuła utworu, oparta na fatalnej w skutkach pomyłce, jest pretekstem do ukazania licznych absurdów współczesnego życia, zwłaszcza rozbudowanej biurokracji. Mocno osadzone we współczesnych realiach są również opowieści Fatalne jaja (1925, wydanie polskie 1928) i Psie serce (powstała 1925, wydana Frankfurt nad Menem 1968, wystawienie polskie 1983, wydanie osobne 1989), w których Bułhakow, tworząc satyryczno-groteskową wizję eksperymentów naukowych i ich nieoczekiwanych skutków, wyrażał przekonanie o nieskuteczności gwałtownych ingerencji w naturalny porządek rzeczy, łącząc je z ostrą krytyką społeczną. Oba utwory odczytano jako wyraz niechęci pisarza wobec sowieckiej rzeczywistości.
Biała gwardia — inteligencja rosyjska w czasie rewolucji
Do tematu rewolucji 1917 i wojny domowej Bułhakow nawiązał w powieści Biała Gwardia (powstała 1923–24, wydanie pełne Londyn 1969, wydanie polskie pełne 1972), poświęconej dramatycznym losom inteligenckiej rodziny Turbinów. Powieść była odważną próbą ukazania racji ludzi, którzy należeli do przeciwników rewolucji, przedstawienia ich przemyśleń i oczekiwań. Główne wątki utworu posłużyły jako kanwa głośnego dramatu psychologicznego Dni Turbinów (wystawionego 1926, wystawienie polskie 1975); tematykę tę zamyka dramat Ucieczka (powstał 1926–28, wystawiony 1957, wystawienie polskie 1960) — tragiczny, z elementami farsy, obraz klęski ideałów środowisk antybolszewickich.
Komedie satyryczno-obyczajowe
U schyłku lat 20. Bułhakow uprawiał przede wszystkim dramat; powstały wtedy komedie satyryczno-obyczajowe Mieszkanie Zojki (wystawione 1926, wystawienie polskie 1933) i Szkarłatna wyspa (wystawiona 1928, wystawienie polskie 1981), zawierające krytykę negatywnych zjawisk społecznych okresu NEP-u, a także sztuka teatralna Adam i Ewa (powstała 1931, wydana 1987, wystawienie polskie 1988), o wymowie pacyfistycznej, oparta na motywach autobiograficznych. Niechęć oficjalnej krytyki (Bułhakowowi zarzucano m.in. apologię Armii Ochotniczej) i restrykcje cenzuralne spowodowały zakaz druku i prezentacji scenicznej utworów pisarza. W tej sytuacji Bułhakow zwrócił się (1930) do J. Stalina o pozwolenie na wyjazd za granicę bądź pomoc w uzyskaniu pracy w teatrze. Umożliwiono mu pracę w MChAT na stanowisku asystenta reżysera, gdzie pracował do 1936 (przygotował tam m.in. adaptację Martwych dusz N. Gogola); od 1937 był zatrudniony jako librecista operowy i tłumacz w moskiewskim Teatrze Wielkim. Zmarł na nerczycę 10 III 1940 w Moskwie.
Dramaty biograficzne
W twórczości Bułhakowa lat 30. dominuje temat losu wybitnych twórców, ograniczania swobody artystycznej, zależności od kaprysów despotycznej władzy. Tematyka ta znalazła odbicie w dramatach: o A. Puszkinie Ostatnie dni (powstał 1935, wystawienie 1943, 1 wydanie polskie pt. Aleksander Puszkin 1949) i Molierze Zmowa świętoszków (powstał 1929, wystawiony 1936, wystawienie polskie 1968), zbeletryzowanej biografii Życie pana Moliera (powstała 1933, wydana 1962, wydanie polskie 1968), oraz nieukończonej autobiograficznej Powieści teatralnej (powstała 1936–37, wydana 1965, wydanie polskie 1967), parodystycznie obrazującej ówczesne moskiewskie środowisko literackie i teatralne.
Rękopisy nie płoną, czyli Mistrz i Małgorzata
Wyrosły z biografii Bułhakowa motyw tragedii artysty znalazł się też w jego głównym dziele — cieszącej się światową sławą — powieści filozoficzno-satyrycznej Mistrz i Małgorzata (powstała 1928–40, wydanie skrócone 1966–67, pełne Frankfurt nad Menem 1969, wydanie polskie skrócone 1969, pełne 1981), w której zagadnienia sztuki zostały włączone w szeroki kontekst społeczno-historyczny i etyczny. W utworze tym, skonstruowanym jako „powieść w powieści” (powieść Mistrza o Piłacie i powieść o Mistrzu), Bułhakow podjął odwieczny problem dobra i zła, ukazał konflikt twórcy z władzą, zawarł refleksje o naturze i cechach twórczości (twórczość jako heroizm), postawił pytania o jej filozoficzny sens. Równie bogata jest warstwa satyryczna utworu — groteskowy wizerunek realiów społeczno-obyczajowych Moskwy lat 30. Ta synkretyczna w formie powieść jest mocno osadzona w tradycji literatury światowej (Biblia, Faust J.W. Goethego, utwory E.T.A. Hoffmanna), w tym prozy rosyjskiej (dzieła N. Gogola, F. Dostojewskiego). Bogactwo i doniosłość problematyki, wnikliwa analiza psychologiczna, mistrzostwo w posługiwaniu się zróżnicowanymi środkami ekspresji (od satyry po rozważania filozoficzne) czynią z powieści Bułhakowa jedno z największych dokonań prozatorskich XX w. Polskie wybory utworów Bułhakowa, m.in. Notatki na mankietach (1984), Pan Piłsudski i inne opowiadania (1989), Czarny mag (1992), Bieg. Utwory sceniczne (1994).
Bibliografia
Sobranije soczinienij w 5 tomach, Moskwa 1989–90.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia