Dla ustalenia wielkości deficytu budżetowego zasadnicze znaczenie ma określenie, jakie przychody są dochodami budżetowymi, a jakie płatnościami — wydatkami. Najczęściej przyjmuje się, że dochody stanowią przychody niepociągające za sobą konieczności zwrotu, wydatki zaś — płatności niewymagające spłaty. Wyjątkiem są jednak pożyczki udzielane w celu realizacji celów państwowej polityki, traktowane na równi z wydatkami, oraz spłaty tych pożyczek traktowane na równi z dochodami. Oprócz przedstawionego tradycyjnego sposobu ujmowania deficytu budżetowego jest znany sposób odmienny, obowiązujący w UE, wprowadzony
Traktatem z Maastricht (1992). Przez deficyt budżetowy rozumie się tam przyrost zadłużenia netto (ang.
net borrowing), tzn. przyrost
długu publicznego pomniejszony o przyrost należności (łącznie ze stanem środków na rachunkach bankowych) oraz skorygowany o zmiany innych aktywów i pasywów.
Deficyt budżetowy może występować w budżecie państwa, budżecie jednostki samorządu terytorialnego (gminy, miasta, powiatu, województwa), jak również jako łączny deficyt całego sektora
finansów publicznych (ang.
general government), obejmującego budżet państwa, budżety samorządowe, fundusze ubezpieczeniowe, Narodowy Fundusz Zdrowia, pozostałe fundusze celowe oraz inne jednostki publiczne (prócz przedsiębiorstw i banków). Znaczenie makroekonomiczne ma przede wszystkim deficyt całego sektora budżetowego, jednakże powszechnie największą uwagę skupia deficyt budżetu państwa, który jest normowany w ustawach budżetowych.
Deficyt budżetowy może być założony już w ustawie budżetowej (polskie prawo budżetowe wymaga wówczas określenia sposobu jego pokrycia), albo powstać w toku wykonywania budżetu w wyniku popełnionych błędów, albo pod wpływem czynników niezależnych. Ponieważ dla rządu ustalony w ustawie budżetowej pułap deficytu budżetowego jest nieprzekraczalny, w sytuacji gdy zarysowuje się możliwość jego przekroczenia, rząd musi spowodować odpowiednią nowelizację ustawy (podwyższenie pułapu) albo też liczyć się z poważnymi konsekwencjami politycznymi (odmową udzielenia przez parlament absolutorium, co jest równoznaczne z dymisją rządu).
Tradycyjnie deficyt budżetowy jest oceniany negatywnie, uważany za wyraz złego gospodarowania i błędnej polityki budżetowej, za coś nierozsądnego i niemoralnego. Poglądy takie kształtowały się pod wpływem wielowiekowych trudności w pokrywaniu nadmiernych wydatków państwowych, powodowanych rozrzutnością władców i prowadzeniem ustawicznych wojen. Krytycznie do deficytu budżetowego odnosiła się na płaszczyźnie teoretycznej ekonomia klasyczna. Zmiana w podejściu nastąpiła dopiero w latach 30. XX w. pod wpływem teorii J.M. Keynesa. Uważał on, że zasadniczym problemem w polityce
budżetowej są efekty w zakresie oddziaływania na gospodarkę jako całość, zwłaszcza z punktu widzenia stabilizacji koniunktury. Występowanie deficytu budżetowego nie stwarza niebezpieczeństwa, a jeśli wydatki finansowane z deficytu ułatwiają wychodzenie z recesji, staje się on wręcz pożądany. Jednakże malejąca skuteczność polityki stabilizacyjnej opartej na koncepcjach Keynesa i narastanie w latach 70. XX w. procesów inflacyjnych spowodowało, że znowu zaczęto uważać deficyt budżetowy za zjawisko negatywne, przede wszystkim — jedno z głównych źródeł
inflacji. Związek między deficytem budżetowym i inflacją nie jest prosty i jednoznaczny. Istotne znaczenie ma wielkość deficytu i sposób jego finansowania. Duży deficyt budżetowy wywołuje zazwyczaj inflację, umiarkowany nie musi jej powodować. Proinflacyjne jest finansowanie deficytu budżetowego przez bank centralny, gdyż prowadzi to do monetyzacji deficytu, tzn. pokrywania go dodatkową emisją pieniądza. Najkorzystniejsze jest finansowanie deficytu budżetowego z pożyczek zaciąganych na rynku kapitałowym, choć może to powodować — gdy deficyt budżetowy zwiększa się — wzrost rynkowych stóp procentowych. Gdy budżet korzysta — co jest nieuniknione w krajach o słabiej rozwiniętym rynku kapitałowym — z pożyczek banków komercyjnych, to powinny one, dla uniknięcia inflacji, mieścić się w ramach prawidłowej podaży pieniądza. Aby to zapewnić, niezbędna jest wówczas rygorystyczna polityka pieniężna. Bezinflacyjne finansowanie deficytu budżetowego powoduje jednak — gdy zwiększa się on — wypychanie z rynku kapitałowego sektora prywatnego. Natomiast dyskusyjną sprawą jest wpływ deficytu budżetowego na deficyt w rachunku bieżącym
bilansu płatniczego (hipoteza bliźniaczych deficytów). Dane empiryczne rzadko wykazują, by wzrost deficytu budżetowego znacznie wpływał na wzrost deficytu w rachunku bieżącym. Istotne znaczenie ma problem oceny, jaka wielkość deficytu budżetowego nie jest niebezpieczna dla stabilizacji makroekonomicznej. W Traktacie z Maastricht przyjęto, że dopuszczalna wielkość deficytu budżetowego (liczonego zgodnie z ustaloną tam metodą) wynosi dla całego sektora budżetowego 3% PKB. Nie można jednak traktować tego jako zasady uniwersalnej, gdyż dopuszczalna wielkość deficytu budżetowego zależy od tempa wzrostu, wysokości stóp procentowych i chłonności rynku kapitałowego. Można przyjąć, że dopuszczalny jest taki deficyt budżetowy, który nie spowoduje w następnym roku wzrostu kosztu obsługi długu publicznego w relacji do PKB.
