Brodski Iosif A., ur. 24 V 1940, Leningrad (ob. Petersburg), zm. 28 I 1996, Nowy Jork,
rosyjski poeta, eseista i tłumacz.
Brodski Iosif A.
Encyklopedia PWN
fot. A. Szymański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 24 V 1940 w Leningradzie (ob. Petersburg). Pochodził z zasymilowanej inteligenckiej rodziny żydowskiej. Kształcił się samodzielnie, dorywczo pracował w różnych zawodach. Jego wczesne wiersze nie były publikowane (pisał od 1957), mimo to zdobyły dużą popularność wśród młodzieży i uznanie środowiska literackiego, m.in. A. Achmatowej. W 1964 skazany za tzw. społeczne pasożytnictwo (brak stałego zatrudnienia) na 5 lat przymusowych robót w rejonie Archangielska (przebieg procesu utrwalony w stenogramie F. Wigdorowej), 1965 zwolniony dzięki protestom opinii światowej oraz wpływowych pisarzy i artystów rosyjskich. Po powrocie z zesłania zdołał opublikować zaledwie kilka wierszy w almanachach „Mołodoj Leningrad” (1966) i „Dień poezii” (1967) oraz nieliczne przekłady, m.in. utworów K.I. Gałczyńskiego i J. Harasymowicza.
Twórczość poetycka i dramaty satyryczno-filozoficzne
Światowy rozgłos zyskał wydanymi w Stanach Zjednoczonych tomikami poetyckimi Stichotworienija i poemy (1965) oraz Ostanowka w pustynie (1970). Nadal szykanowany, 1972 został zmuszony do wyjazdu z ZSRR, osiedlił się w Stanach Zjednoczonych, gdzie ogłosił kolejne zbiory poezji z 1964–87 — Koniec priekrasnoj epochi (1977), Czast' rieczi (1977), Rimskije elegii (1982), Nowyje stancy k Awgustie. Stichi k M.B. (1983), Uranija (1987), Wiersze ostatnie (1996, wydanie polskie 1998), oraz dramaty satyryczno-filozoficzne: Marmur (1984, przekład polski „Literatura na Świecie” 1988 nr 7, wystawienie 1990) i Diemokratija (1990). W 1972–96 wykładał historię literatury rosyjskiej na kilkunastu amerykańskich uczelniach. Zmarł 28 I 1996 w Nowym Jorku.
Eseistyka i krytyka literacka
Mieszkając w ZSRR, Brodski zyskał sławę przede wszystkim jako poeta, na Zachodzie o jego pozycji w literaturze zdecydowała eseistyka i krytyka literacka, którą zaczął uprawiać po 1972, początkowo w języku rosyjskim, później angielskim. Jego eseje, zebrane w tomach Mniej niż Ktoś (1986, wydanie polskie 1989) i Pochwała nudy (1995, wydanie polskie 1996), zawierają wspomnienia o dzieciństwie, rodzicach i Petersburgu, analizę poezji szczególnie bliskich mu wybitnych twórców (M. Cwietajewa, W.H. Auden, A. Achmatowa, O. Mandelsztam, R. Frost, K. Kawafis, Th. Hardy, R.M. Rilke i in.), wrażenia z podróży, refleksje na temat sytuacji pisarza-wygnańca, rozważania o języku jako alternatywnej formie egzystencji. Eseje wspomnieniowe, podobnie jak szkic o Wenecji Znak wodny (1989, przekład polski, „Zeszyty Literackie” 1992 nr 39), mają wszelkie cechy prozy poetyckiej, w poezji natomiast jest odwrotnie — jedną z zasług Brodskiego jest odnowienie stylu, oparte na zderzeniu wysokiego słownictwa z mową potoczną, żargonem środowiskowym, wulgaryzmami, na nowatorskich dokonaniach w dziedzinie strofiki, prozodii i składni, wypracowaniu nowej formy długiego wiersza-monologu, wykorzystaniu istniejących już gatunków (oda, elegia, ekloga, sonet, ballada), często przekornie, wbrew kanonicznym wzorcom.
Tematyka, koncepcja bohatera lirycznego, stylistyka
Wybór tematów i ewolucja stylu poezji Brodskiego ściśle wiążą się z jego biografią. Nasycone liryzmem utwory z 1957–63 są zapisem poszukiwania duchowej i artystycznej tożsamości, czerpią z wielu wzorów, głównie z poezji romantycznej (m.in. J. Baratynski) i twórczości angielskich metafizycznych poetów (Wielka elegia dla Johna Donne’a 1963). W twórczości z 1964–72 dominuje poczucie wyobcowania oraz bunt przeciw zniewoleniu i ubezwłasnowolnieniu jednostki w państwie totalitarnym; środkami wyrazu stają się ironia i satyra (Koniec priekrasnoj epochi, Gorbunow i Gorczakow). Po 1972, oprócz satysfakcji z uzyskanej wolności obywatelskiej, w liryce Brodskiego dramatycznie brzmią motywy osamotnienia, utraty więzi z bliskimi i ojczystym językiem, uznanym za najwyższą wartość dla poety na wygnaniu (Czas' rieczi). Młodzieńcza fascynacja filozofią egzystencjalizmu, a zwłaszcza dziełami S. Kierkegaarda i L. Szestowa, trwale określiła główne tematy poezji Brodskiego: kruchość życia ludzkiego, ostateczność i nieuchronność śmierci, samotność, niebyt, wpłynęła również na kierunek metafizycznego dociekania i obraz bohatera lirycznego (poematy Isaak i Awraam 1963, Rozmowa z niebianinem 1970). Poetycką wizję świata w twórczości Brodskiego determinują rozważania o czasie i przestrzeni, co znajduje odbicie w środkach wyrazu, przywołujących bogatą metaforykę 4 żywiołów. Duże uznanie zyskały również przekłady Brodskiego, m.in. utworów Cz. Miłosza i Z. Herberta, jak też poetów angielskich. Polskie wybory poezji i prozy, m.in. Wiersze i poematy (1979, tłumaczenie S. Barańczaka), Wybór poezji (1985, oba poza cenzurą), 82 wiersze i poematy (Paryż 1988); Śpiew wahadła (Paryż 1988). W 1987 Iosif Brodski otrzymał Nagrodę Nobla.
