Błok Aleksandr A., ur. 28 XI 1880, Petersburg, zm. 7 VIII 1921, tamże,
rosyjski poeta, dramatopisarz i krytyk.
Błok Aleksandr A.
Encyklopedia PWN
Urodził się 28 XI 1880 w Petersburgu. Wybitny przedstawiciel symbolizmu europejskiego. Syn profesora prawa Uniwersytetu Warszawskiego, dzieciństwo spędził w domu dziadka A. Biekietowa, rektora Uniwersytetu Petersburskiego; 1906 ukończył studia filologiczne. 1909–13 podróżował po Europie, zwiedził Włochy, Francję, Belgię, Holandię, Niemcy. Zmobilizowany w 1916 służył w wojskach inżynieryjnych na Polesiu, a po rewolucji lutowej 1917 został powołany na redaktora protokołu utworzonej przez Rząd Tymczasowy nadzwyczajnej komisji śledczej, przesłuchującej byłych carskich ministrów, co znalazło odbicie w dokumentalno-publicystycznej pracy Ostatnie dni caratu (1921, wydanie polskie 1968). Błok żywił nadzieje na rychłe zakończenie wojny w Europie i odrodzenie Rosji. Pracował w Komisariacie Oświaty w sekcji repertuaru teatrów oraz w wydawnictwie „Wsiemirnaja Litieratura”, był członkiem ówczesnego Związku Pisarzy. Rozczarownie brakiem wolności i jawną biurokratyzacją życia kulturalnego, nie pozostały bez wpływu na jego stan ducha i zdrowia. Przeszkody w uzyskaniu paszportu umożliwiającego wyjazd do Finlandii na kurację, a także pogarszające się warunki materialne przekreśliły szansę skutecznego leczenia. Poeta zmarł 7 VIII 1921 w Petersburgu.
Od Wierszy o Pięknej Damie do Scytów
Wiersze Błoka są ściśle związane z jego biografią duchową i tworzą swoisty dziennik intymny. Autorski układ 3 tomów liryki poeta nazwał „trylogią uczłowieczenia”: od mistycznych olśnień poprzez dekadencki indywidualizm ku koncepcji „człowieka społecznego” i rozumiejącego swój czas artysty. Do tomu 1. weszły utwory z 1898–1904, m.in. cykl Wiersze o Pięknej Damie (1904, na karcie tytułowej 1905), napisany pod wpływem miłości do przyszłej żony, L. Mendelejewej. Drugim źródłem poetyckiej inspiracji w tym okresie twórczości była mistyczna filozofia i liryka W. Sołowjowa, od którego Błok przejął koncepcję kultu wiecznej kobiecości i obraz „Duszy Świata” jako symbolu najwyższej harmonii, osiąganej, jak sądził, w mistycznym przeżyciu. Tom 2., obejmujący lirykę 1904–08, odzwierciedlił klęskę romantycznego maksymalizmu młodego twórcy. W kolejnych cyklach przeplata się synchronicznie kilka tematów: ucieczka w świat naiwnej mitologii ludowej, rozczarowanie do mistycznych uniesień, zderzenie romantycznych ideałów z trywialną rzeczywistością. Śladem zafascynowania mroczną urodą aktorki N. Wołochowej jest cykl erotyków z tych lat (Snieżnaja maska, wydanie osobne 1907). Cykl Miasto ma swe literackie źródło w urbanistycznej poezji W. Briusowa i prozie F. Dostojewskiego, społeczne zaś — w wydarzeniach rewolucji 1905, które odsłoniły Błokowi inne oblicze rzeczywistości. W tomie 3. (poezje 1907–16), prócz krytyki mieszczańskiego świata i przeczucia totalnej zagłady jako kary za zdradę ideału (cykle Straszny świat i Odwet), demaskatorskiego tonu i zaznaczonej woli działania (m.in. cykl Jamby), jest zawarta też próba odnalezienia wartości ponadindywidualnych w żywiole ludowym i narodowym (cykl Ojczyzna). Zamieszczony w tym tomie cykl Na Kulikowym polu (1909) oraz późniejszy, napisany pod wpływem wydarzeń I wojny światowej, poemat Scytowie (1918, wydanie polskie 1947) — to wyraz przemyśleń poety nad rolą i miejscem Rosji w dziejach Europy.
Dramaty liryczne
W twórczości Błoka ważne miejsce zajmują symbolistyczne dramaty liryczne: Buda jarmarczna, Król na placu (oba 1906), Nieznajoma (1907), Pieśń losu (1908), Róża i krzyż (1913). Podobnie jak wiersze, dramaty te wyrosły z osobistych przeżyć i są świadectwem dość bezlitosnej autopsychoanalizy, co ma związek z koncepcją teatru symbolistycznego, fascynacją twórczością W. Szekspira, H. Ibsena i A. Strindberga, a także koncepcją tragedii w ujęciu R. Wagnera i F. Nietzschego.
Poematy: Odwet i Dwnunastu
Swoistą ilustracją historiozoficznych przemyśleń Błoka miał być nieukończony poemat Odwet (1910–21, wydanie polskie 1989), rozpoczęty pod wrażeniem przyjazdu do Warszawy na pogrzeb ojca. W poemacie tym Błok zamierzał ukazać historię 3 pokoleń inteligencji na tle rzeczywistości rosyjskiej XIX i XX w. Symboliczny obraz Warszawy miał być cząstką motywu rewolucyjnego buntu, w którym protest rosyjskiej inteligencji łączył się z patriotycznymi nastrojami zniewolonego narodu polskiego. W rewolucyjnym buncie mas Błok początkowo widział sprawiedliwy odwet społeczny i triumf ludowego żywiołu nad martwotą cywilizacji i krytycznie przezeń ocenianej państwowości rosyjskiej (artykuły Inteligencja i rewolucja 1918, przekład polski w „Miesięczniku Literackim” 1957 nr 5, Kruszenije gumanizma 1919, wydanie 1921). W poemacie Dwunastu (1918), posługując się nowatorskimi rytmami i nawiązując do form ludowego teatru jarmarcznego, ukazał nastroje ulicy i chaos pierwszych dni po przewrocie bolszewickim.
Błoka koncepcja artysty
Błok należał do pokolenia tzw. młodszych symbolistów, które wyznaczało poecie rolę proroka i teurga, poezję zaś traktowało nie tylko jako sposób poznania, lecz również środek przeobrażania rzeczywistości. Swoją koncepcję artysty przedstawił w artykule O sowriemiennom sostojanii russkogo simwolizma (1910). Jego twórczość, czerpiąca z wzorców liryki XIX w., nie znalazła wprawdzie bezpośrednich naśladowców, ale wywarła duży wpływ na świadomość artystyczną i twórczość następnego pokolenia, zwłaszcza B. Pasternaka, M. Cwietajewej, A. Achmatowej. Polskie wybory poezji: 1934, 1935, 1957, 1967, Poezje (wydanie dwujęzyczne 1981), Wiersze i poematy (1987); ponadto Dzienniki 1901–1921 (1974); Utwory dramatyczne (1985).
