Berthollet Claude Louis

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Berthollet

[bertolẹ]

Claude Louis de , ur. 9 XII 1748, Talloires k. Annecy, zm. 6 XI 1822, Arcueil k. Paryża,

francuski chemik i lekarz.

Urodził się 9 XII 1748 w Talloires koło Annecy. W 1768 skończył studia medyczne na uniwersytecie w Turynie. Cztery lata później przeniósł się do Paryża i tam studiował chemię. W 1768 był lekarzem księcia Orleańskiego. W 1794 został profesorem chemii w École Normale i École Polytechnique w Paryżu (był jednym z jej założycieli). Od 1780 był członkiem francuskiej Akademii Nauk. W 1784 otrzymał posadę inspektora, a wkrótce dyrektora fabryki gobelinów. W latach 1798–99 przebywał w Egipcie jako doradca Napoleona (tam zaobserwował duże stężenie sody w jeziorze na skraju pustyni i zdał sobie sprawę, że jest ono wynikiem reakcji między chlorkiem sodu i węglanem wapnia z pobliskich pokładów wapienia; tak kiełkowała teoria wpływu warunków fizycznych na powinowactwo chemiczne). Wraz z A. Lavoisierem założył czasopismo „Annales de chimie”. Zmarł 6 XI 1822 w Arcueil koło Paryża.

Prace i badania

W 1784 Claude Louis Berthollet zajmował się problemami farbiarstwa, bielenia tkanin, wosku, masy celulozowej za pomocą roztworów chloru i jego związków. W 1785 wykrył chloran potasu (zwany odtąd solą Bertholleta) i zbadał jego właściwości utleniające. Ustalił skład chemiczny niektórych związków nieorganicznych, m.in. amoniaku (1785), cyjanowodoru (1786) i siarkowodoru (1788). W 1787 przeprowadził reakcję podstawienia, działając gazowym chlorem na cyjanowodór. Otrzymał także (1788) azotek srebra AgN₃ (tzw. srebro piorunujące). Przekonany do antyflogistonowej teorii Lavoisiera, 1787 współpracował z nim przy opracowywaniu nowych zasad terminologii chemicznej (Méthode de nomenclature chimique).

W latach 1800–03 Berthollet porównywał wartości „energii powinowactwa” rozmaitych związków. Badał np. działanie różnych kwasów na jedną sól lub zasadę, albo działanie jednego kwasu na różne sole, badał także wpływ rozmaitych „sił” i warunków zewnętrznych na zachodzące reakcje. Zauważył, że szybkość reagowania związków chemicznych zależy nie tylko od ich powinowactwa, lecz również od ich ilości. Uważał, że reakcja chemiczna jest procesem złożonym i zależnym od warunków chemicznych i fizycznych, a więc w konsekwencji skład chemiczny związków zależy od sposobu ich otrzymywania oraz warunków, w których powstają. Wyniki swoich badań przedstawił w pracy Essai de statique chimique (tomy 1–2 wydane 1803). Opierając się na różnorodnym składzie stopów oraz tlenków ołowiu, uznał, że pierwiastki mogą łączyć się ze sobą w zmiennych stosunkach ilościowych, co przeczyło prawu stosunków stałych (zwanego także prawem stałości składu), które ogłosił J.L. Proust 1799. Stanowiło to przedmiot długotrwałego sporu między Bertholletem i Proustem, który twierdził, że ilościowe proporcje pierwiastków w danym związku nie zależą od sposobu jego wytworzenia. Berthollet jako przykłady substancji, w których obserwuje się zmienny skład ilościowy pierwiastków podawał szkła, stopy i roztwory (w tych ciałach — jak twierdził — obserwuje się stopniową i ciągłą zmianę składu) oraz tlenki ołowiu. Na podstawie analizy wykazał, że w badanych tlenkach ołowiu występują zmienne proporcje tlenu. Wówczas nie mógł wiedzieć, że bada różne mieszaniny tlenków ołowiu (których nie potrafił rozróżnić i rozdzielić). Uważał także, że metale ogrzewane w powietrzu pochłaniają w sposób ciągły tlen, tworząc tlenki o rozmaitym składzie. W XIX w. pogląd Bertholleta uważano za błędny i odrzucono, jednak w XX w. stwierdzono, że jest on słuszny w odniesieniu do niektórych związków, zwanych związkami niestechiometrycznymi lub bertolidami.

Berthollet przywiązywał wielką wagę do pojęcia powinowactwa, rozumiejąc je jako przyciąganie między reagującymi cząsteczkami, ale także jako szybkość reakcji. Pojęcia „szybkość reakcji” wówczas jeszcze nie używano, ale Berthollet pisał, że „działanie chemiczne” może być szybsze lub wolniejsze.