Bartoszewski Władysław

fot. J. Herok/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Bartoszewski Władysław, ur. 19 II 1922, Warszawa, zm. 24 IV 2015, tamże,

dziennikarz, historyk i pisarz, działacz społeczny i polityk.

Urodził się 19 II 1922 w Warszawie w rodzinie urzędniczej. Absolwent szkół katolickich: Gimnazjum im. św. Stanisława Kostki (1937) i Liceum Towarzystwa Wychowawczo-Oświatowego „Przyszłość”.

Wojna i konspiracja

We IX 1939 był noszowym w służbie sanitarnej cywilnej obrony Warszawy. Aresztowany w masowej obławie na Żoliborzu, 22 IX 1940–8 IV 1941 więzień obozu Auschwitz (numer obozowy 4427), z którego został zwolniony dzięki staraniom Polskiego Czerwonego Krzyża. Od 1942 w konspiracji — początkowo w katolickim Froncie Odrodzenia Polski i organizowanej przez FON akcji pomocy Żydom (przekształconej we IX 1942 w Tymczasowym Komitecie Pomocy Żydom „Żegota”); od VIII 1942 w AK, m.in. referent w Wydziale Informacji Biura Informacji i Propagandy KG AK, XII 1942–V 1944 redaktor miesięcznika „Prawda Młodych”; od XI 1942 pracownik Wydziału Bezpieczeństwa Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu RP na Kraj — zastępca kierownika komórki więziennej, a od II 1943 także referent i zastępca kierownika Referatu Żydowskiego. Był współzałożycielem (4 XII 1942) i członkiem Rady Pomocy Żydom „Żegota” przy Delegacie Rządu RP na Kraj. Uczestnik powstania warszawskiego 1944, odznaczony Krzyżem Walecznych. Po powstaniu działał w Wydziale Informacji BIP KG AK w Krakowie, X 1944–I 1945 sekretarz redakcji „Biuletynu Informacyjnego”.

Czasy stalinowskie

Po wyzwoleniu w Warszawie: II–IV 1945 członek organizacji „NIE”, V–VIII 1945 w VI Oddziale (Informacja i propaganda) Sztabu Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj; 10 X 1945 ujawnił swą służbę w AK przed Komisją Likwidacyjną AK Obszaru Centralnego.

Od jesieni 1945 był współpracownikiem Instytutu Pamięci Narodowej i Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Od II 1946 był członkiem PSL i redaktorem „Gazety Ludowej”; współzałożyciel (III 1946) i członek zarządu Ogólnopolskiej Ligi do Walki z Rasizmem. W latach 1946–48 i 1949–54 więziony pod zarzutem szpiegostwa; 1952 skazany na 8 lat więzienia, 1955 uznany za niesłusznie skazanego.

Publicysta, naukowiec i opozycjonista

Od 1957 członek, 1958–60 sekretarz redakcji tygodnika „Stolica”; od 1957 współpracownik, od 1982 członek zespołu redakcyjnego „Tygodnika Powszechnego”; 1963, w czasie swego pierwszego po wojnie wyjazdu zagranicznego, nawiązał kontakty z polską emigracją polityczną i podjął współpracę z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa.

Prezes Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki (1969–73); od 1969 członek zarządu Polskiego Pen Clubu (1972–88 sekretarz generalny, 1995–99 wiceprezes, 2001–10 prezes). Wykładał najnowszą historię Polski na Wydziale Nauk Humanistycznych KUL (1973–82 i 1984–85) oraz Uniwersytecie Latającym (1977–79); 1978 był współzałożycielem Towarzystwa Kursów Naukowych.

Za działalność opozycyjną 1970–74 objęty zakazem druku w Polsce; 1974 występował o ułaskawienie członków organizacji „Ruch” (m.in. S. Niesiołowskiego i braci Czumów); 1976 sygnatariusz listu protestacyjnego przeciwko poprawkom do Konstytucji PRL; od 1980 członek NSZZ „Solidarność”, współzałożyciel Komitetu Obrony Prześladowanych za Przekonania przy Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”; 11 i 12 XII 1981 uczestnik I Kongresu Kultury Polskiej; w stanie wojennym internowany XII 1981–IV 1982; 1983–90 wykładowca na uniwersytetach w Monachium, Eichstätt i Augsburgu.

W niepodległej Polsce

W 1990–95 ambasador RP w Austrii; III–XII 1995 i VII 2000–X 2001 minister spraw zagranicznych RP; 1997–2001 senator; przewodniczący: Międzynarodowej Rady Państwowego Muzeum w Oświęcimiu (od 2000 Międzynarodowa Rada Oświęcimska; 1990–2014), Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (od 2001) oraz Rady Powierniczej Zamku Królewskiego w Warszawie (2001–11).

Uznanie wśród współczesnych

Jako historyk okresu wojny i okupacji Bartoszewski jest badaczem: dziejów Państwa Podziemnego, AK, prasy konspiracyjnej, okupacyjnej i powstańczej Warszawy, zagłady ludności żydowskiej i polskiej. Aktywny uczestnik dialogu polsko-niemieckiego i polsko-żydowskiego (1991–95 członek Rady ds. stosunków Polsko-Żydowskich przy Prezydencie RP Lechu Wałesie), wyróżniony m.in.: 1963 medalem „Sprawiedliwy wśród narodów świata” (za ratowanie Żydów w czasie wojny), 1991 — honorowym obywatelstwem Państwa Izrael oraz nagrodami im. Gottfrieda von Herdera (1983), im. Romano Guardiniego, Nagrodą Pokojową Księgarzy Niemieckich (1986), im. Heinricha Braunsa (1996), im. Eugena Kogona (2002), a ponadto wieloma innymi nagrodami polskimi i zagranicznymi, również literackimi.

Odznaczony m.in.: Orderem Orła Białego (1995), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Polonia Restituta (Londyn 1986), Krzyżem Wielkim Orderu Zasługi RFN (2001, za pracę na rzecz pojednania między Polakami, Niemcami i Żydami), Wielkim Krzyżem (GCLJ) Zakonu Rycerskiego i Szpitalnego św. Łazarza z Jerozolimy, austriackim Krzyżem Honorowym za Naukę i Sztukę I klasy.

Główne prace

Główne prace: Prawda o von dem Bachu (1962), Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945 (1967, wraz z Z. Lewinówną), Warszawski pierścień śmierci 1939–1944 (1967), Palmiry (1969), 1859 dni Warszawy (1974, 1984), Polskie Państwo Podziemne (1979, 1980, 1981), Das warschauer Ghetto wie es wirklich war (1983), Dni walczącej stolicy. Kronika Powstania Warszawskiego (Londyn 1984, Warszawa 1989, 2004), Warto być przyzwoitym (wyd. niem. Herbst der Hoffnungen. Es lohnt sich anständing zu sein 1983, 1995; wyd. pol.: Paryż 1986, krajowe poza cenzurą 1988, 1990, 2005), Los Żydów Warszawy 1939–1943 (1985, 1988, 1989), Na drodze do niepodległości (Paryż 1987), Moja Jerozolima, mój Izrael. Władysław Bartoszewski w rozmowie z Joanną Szwedowską (2004), Władysław Bartoszewski: skąd Pan jest? wywiad-rzeka (2006, rozmowy z Michałem Komarem), Dziennik z internowania. Jaworze 15.12.1981 –19.04.1982 (2006), Pisma Wybrane 1942–1957, t. I (2007).