Bałkański, Półwysep

Bałkański, Półwysep, bułg. Bałkạnski połuọstrow, serb. i chorw. Balkansko poluostrvo, Balkanski poluotok,

półwysep w południowo-wschodniej Europie, między morzami: Śródziemnym i Czarnym, od Azji Mniejszej oddzielony cieśninami: Dardanele i Bosfor oraz morzem Marmara;

za północną granicę Półwyspu Bałkańskiego przyjmuje się Sawę i dolny bieg Dunaju; powierzchnia około 500 tysięcy km², długość 950 km, szerokość do 1260 km. Linia brzegowa silnie rozwinięta (zwłaszcza na zachodzie i południu); Zatoka Koryncka i Kanał Koryncki odcinają najdalej na południe wysuniętą część Półwyspu Bałkańskiego — Peloponez. Wybrzeża głównie abrazyjne (związane z wtargnięciem morza na tereny górskie), na zachodzie typu dalmatyńskiego, na południu i wschodzie prostopadłe do przebiegu pasm górskich (riasowe); na północnym wschodzie, w rejonie delty Dunaju, miejscami nad Morzem Czarnym, a także w Albanii — akumulacyjne. Część centralną zajmuje masyw tracko-macedoński rozczłonkowany przez zapadliska tektoniczne na oddzielne bloki górskie (Riła, Pirin, Rodopy, Olimp); obrzeżenie masywu tworzą 2 łańcuchy górskie systemu alpejskiego: Góry Dynarskie, góry Albanii i Pindos na zachodzie oraz Bałkany na północnym wschodzie; przeważa rzeźba tektoniczno-erozyjna; w Górach Dynarskich rozwinięty kras; najwyższe grupy górskie mają rzeźbę alpejską; liczne kotliny śródgórskie; w dolinach rzek i na wybrzeżu niziny (Tracka, Tesalska, Salonicka, Wołoska). Cały Półwysep Bałkański jest silnie sejsmiczny; liczne trzęsienia ziemi występują wzdłuż wybrzeży Morza Adriatyckiego i Morza Jońskiego po Peloponez, oraz w Macedonii Północnej i zachodniej Bułgarii, katastrofalne — 1963 (Skopje). Klimat podzwrotnikowy, w południowej części i na wybrzeżu Morza Adriatyckiego typu śródziemnomorskiego, w środkowej i wschodniej części — kontynentalny, na północy umiarkowany ciepły; średnia temperatura w styczniu od –2°C na północy i –5°C w wysokich partiach gór do 10–12°C na południowych wybrzeżach, w lipcu odpowiednio od 22–23°C i 15–17°C do 27–28°C; w związku z napływem wilgotnych mas powietrza od zachodu i suchych od wschodu ilość opadów silnie zróżnicowana: na wschodzie 350–500 mm rocznie, w środkowej części 600–1000 mm, na zachodzie (w górach) do 1500–2000 mm i lokalnie więcej; w miejscowości Crkvice (nad Zatoką Kotorską) notuje się najwyższe opady w Europie — średnio 4648 mm; na wybrzeżu dalmatyńskim występuje chłodny, silny wiatr bora (w Albanii zwany murrlan), w dolinie Wardaru chłodny wardarak, w Grecji suchy i ciepły etezje, na wielu obszarach — fen.

Większa część Półwyspu Bałkańskiego należy do zlewiska Morza Czarnego, głównie do dorzecza Dunaju (Sawa, Morawa, Iskyr); południowa część odwadniana do Morza Egejskiego (Marica, Mesta, Struma, Wardar), zachodnie — do Morza Adriatyckiego (Neretwa, Drin, Shkumbin, Semani, Vjosa) i Morza Jońskiego (Acheloos); największe jeziora: Szkoderskie, Ochrydzkie, Prespa.

Naturalna roślinność (zwłaszcza lasy) w dużym stopniu zniszczona przez wielowiekową działalność człowieka; przetrwały liczne relikty flory trzeciorzędowej (m.in. świerk serbski, sosna rumelijska, forsycja europejska); na południu rosną wtórne twardolistne zarośla makii, w środkowej części szyblak; na północy i w górach lasy dębowe, wyżej bukowe, jodłowe i sosnowe (górna granica lasów na wysokości 1800–2000 m).

Na Półwyspie Bałkańskim leżą: Czarnogóra, Słowenia, Chorwacja, Bośnia i Hercegowina, Albania, Grecja, Macedonia Północna, Bułgaria oraz częsciowo Serbia, południowo-wschodni skraj Rumunii (Dobrudża) i europejska część Turcji.

Ludność ponad 50 mln; gęstość zaludnienia około 100 osób na km², rozmieszczenie bardzo nierównomierne; skład etniczny zróżnicowany; najstarszymi narodami na Półwyspie Bałkańskim są Grecy (potomkowie Hellenów) i Albańczycy (których przodkami byli Ilirowie); około 2/3 ludności stanowią Słowianie Południowi: Bułgarzy, Serbowie, Słoweńcy, Chorwaci, Czarnogórcy, Bośniacy, Macedończycy; inne najliczniejsze grupy narodowościowe: Turcy, Węgrzy, Ormianie, Żydzi, Cyganie (Romowie). Półwysep Bałkański przecinają ważne szlaki komunikacyjne z alpejskich dolin i Wyżyny Transylwańskiej przez Belgrad i Sofię do Stambułu i do Azji Mniejszej, z odgałęzieniami bruzdą Morawy–Wardaru i doliną Ibaru w kierunku Salonik i Aten.