Balzac Honoré
 
Encyklopedia PWN
Balzac
[balzạk],
Balzak, Honoré de Wymowa, ur. 20 V 1799, Tours, zm. 18 VIII 1850, Paryż,
pisarz francuski, romantyk i jednocześnie wielki realista.
Kalendarium
Urodził się 20 V 1799 w Tours. Dzieciństwo spędził na prowincji, uczył się w kolegium oratorianów w Vendôme, następnie w Paryżu. W 1819 złożył egzaminy prawnicze, lecz wbrew woli rodziny zajął się pisarstwem. Przez całe życie pociągały go interesy, w które angażował często wszystko, co posiadał, jednakże jego przedsięwzięcia (wydawanie biblioteki tanich klasyków, drukarnia, odlewnia czcionek, czasopismo, eksploatacja kopalni srebra na Sardynii) kończyły się bankructwem i ogromnymi długami. Był tytanem pracy, w okresach wielkiej aktywności pisał po kilkanaście godzin na dobę, starannie poprawiał korekty, przerabiając i dodając obszerne fragmenty. Brał czynny udział w życiu literackim Paryża, był prezesem stowarzyszenia literatów (1839), uprawiał krytykę literacką (wnikliwy artykuł o Pustelni parmeńskiej Stendhala 1840) i dziennikarstwo. W 1832 nawiązała się między nim a jedną z jego polskich czytelniczek, Eweliną Hańską (podpisującą się początkowo jako Cudzoziemka), długotrwała korespondencja (Lettres à l’Étrangère, t. 1–4 1906–50), która przerodziła się w wielką miłość, uwieńczoną małżeństwem zawartym w Berdyczowie w III 1850. W niedługim czasie 18 VIII 1850 zmarł w Paryżu.
Wczesna twórczość
Początkowo Balzac pisał dla teatru i choć nie odniósł sukcesu (dopiero Mercadet 1848 został życzliwie przyjęty przez krytykę), doświadczenia zdobyte na tym polu wykorzystał później przy tworzeniu powieści. Pierwsze utwory prozą — sentymentalno-przygodowe romanse wzorowane na literaturze dawnej i współczesnej — pisał do spółki z A. Lepoitevin de l’Égreville i samodzielnie, ogłaszając je pod pseudonimami (m.in. lord R’Hoone, Horace de Saint-Aubin). Czytał dzieła filozofów i lekarzy, pisma G.L. de Buffona, powieści W. Scotta, opowieści fantastyczne E.T.A. Hoffmanna. Początkowo zamierzał napisać serię utworów przedstawiających malowniczą historię Francji, efekt malowniczości uzyskując przez uwypuklenie szczegółu. Z porównania świata ludzi ze światem zwierząt wysnuł pomysł cyklu powieści tworzących system. W 1829 ukazała się pierwsza powieść podpisana jego własnym nazwiskiem — Szuanie. W tym okresie powstały już opowiadania pod zbiorowym tytułem Sceny z życia prywatnego, gdzie detal służył do przedstawienia współczesnych obyczajów, oraz Fizjologia małżeństwa. Tworząc poszczególne utwory, Balzac szukał pomysłu na konstrukcję całego dzieła. W 1833 odkrył zasadę powrotu postaci (zastosowaną po raz pierwszy w Ojcu Goriot 1834) — znajomych sylwetek, które ulegają metamorfozie, pojawiają się na pierwszym planie lub w tle (np. Rastignac, jedna z głównych postaci Jaszczura 1831 i Ojca Goriot, występuje też w Banku Nucingena, Blaskach i nędzach życia kurtyzany i w Bezwiednych aktorach 1845), co sprawia, że poszczególne utwory grupują się w obszerną całość i dopełniają nawzajem. W liście do pani Hańskiej z 1834 Balzac przedstawił strukturę przyszłego dzieła z podziałem na Studia obyczajowe, ukazujące obserwowane zjawiska i wydarzenia, Studia filozoficzne — ich przyczyny, i Studia analityczne — zasady funkcjonowania jednostki. Pod koniec 1840 ustalił ostateczny tytuł: Komedia ludzka (przez analogię do Boskiej Komedii Dantego Alighieri), a koncepcję całości wyłożył w przedmowie do wydania swoich utworów z 1842.
Komedia ludzka
Komedię ludzką (zamierzonych 137 tytułów, 97 zrealizowanych) Balzac postrzegał jako „budowlę”, której podstawę tworzą Studia obyczajowe, najobszerniejsza część cyklu, domena faktów. Dzielą się one na: Sceny z życia prywatnego (m.in.: Gobseck 1830, Pułkownik Chabert 1832, Kobieta trzydziestoletnia 1831–34, Ojciec Goriot), Sceny z życia prowincji (m.in.: Proboszcz z Tours 1832, Eugenia Grandet 1833, Lilia w dolinie 1835, Stracone złudzenia 1837–43, Urszula Mirouët 1841), Sceny z życia paryskiego (m.in.: Historia Trzynastu 1834–35, Historia wielkości i upadku Cezara Birotteau 1837, Bank Nucingena 1838, Blaski i nędze życia kurtyzany 1838–47, Kuzynka Bietka 1846, Kuzyn Pons 1847, Ostatnie wcielenie Vautrina 1847), Sceny z życia politycznego (m.in. Z. Markas 1840, Tajemnicza sprawa 1841), Sceny z życia wojskowego (m.in. Szuanie) i Sceny z życia wiejskiego (m.in. Lekarz wiejski 1833). Powyżej znajdują się Studia filozoficzne (wpływ mistycznych i okultystycznych teorii L.C. de Saint-Martina i E. Swedenborga) głoszące, iż motorem działania jednostek i społeczeństw jest wola i myśl rozumiana jako namiętność, silne pragnienie, pożądanie. Owa myśl — może nią być żądza poznania (Poszukiwanie absolutu 1834), pragnienie użycia (Jaszczur) lub poznania absolutu (Ludwik Lambert 1832) — zawładnąwszy człowiekiem niszczy go, lecz odpowiednio pokierowana może go doprowadzić do osiągnięcia celu (np. Rastignac). Na szczycie figurują Studia analityczneFizjologia małżeństwa (1829) i Małe niedole pożycia małżeńskiego (1845) — wyjaśniające zasady patologicznych zachowań jednostki w społeczeństwie.
Komedia ludzka jest dziełem wizjonerskim, mistycznym, zarówno romantycznym, jak i realistycznym. Obejmuje czasy współczesne Balzacowi, tj. okres od rewolucji francuskiej 1789–99 po rządy Ludwika Filipa I. Zawiera obraz nowego, dynamicznego społeczeństwa, złożonego z nowego typu jednostek: ludzi drapieżnych, owładniętych namiętnościami, powodowanych ambicją, pragnieniem zdobycia pieniędzy i władzy. Romantyczny bohater ustąpił tu miejsca postaci typowej i zarazem ponadczasowej (lichwiarz Gobseck, ojciec Goriot, skąpiec Grandet), a romantyczną heroinę zastąpiła „kobieta trzydziestoletnia”, mężatka. Opis społeczeństwa został oparty na przyrodniczo-medycznych teoriach G. Saint-Hilaire’a, G. Cuviera i F.J. Galla oraz na pracach J.K. Lavatera z zakresu fizjonomiki. Balzac wypracował model powieści zawierającej obszerną ekspozycję — drobiazgowy opis otoczenia (miast, ulic, domów, wystroju wnętrz i ubiorów), prezentację bohaterów (wygląd zewnętrznych, zawód, tryb życia, przeszłość) — oraz dość zwartą akcję dramatyczną, rozgrywającą się na naszych oczach. Szczegółowość opisów służy uwydatnieniu specyfiki bądź dominujących cech przedmiotów, miejsc, ludzi. Liczbą i reprezentatywnością postaci Komedia ludzka może — jak mawiał Balzac — konkurować z rejestrami ludności. Sporządzono słowniki biograficzne bohaterów (ok. 2500) cyklu: A. Cerfberr, J. Christophe Répertoire de „La comédie humaine” de H. de Balzac (1887), F. Lotte Dictionnaire biographique des personnages fictifs de „La comédie humaine” (1952). Do dzieł Balzaca nie objętych Komedią ludzką należą Contes drolatiques (1832–37, wydanie polskie 1913 pt. Opowiastki jurne) — rubaszne opowiadania o tematyce średniowiecznej, pisane archaizowanym językiem.
Znaczenie i recepcja w Polsce
Honoré Balzac jest jednym z najbardziej reprezentatywnych twórców literatury francuskiej, który nadał powieści status gatunku literackiego, zarysował jej podstawy teoretycznej, ukazał, że forma dzieła jest rezultatem cierpliwych poszukiwań, a styl wymaga niezwykłej precyzji. Określił pisarza jako artystę obdarzonego wyobraźnią, zdolnością specjalnego widzenia, a zarazem historyka swojej epoki, dokumentalistę, który obserwuje i analizuje, odgaduje prawdę. Nie chodzi jednak o fotograficzne reprodukowanie świata rzeczywistego, przez analogię ma on rzeczywistość tworzyć, wydobywać jej kwintesencję, ukazywać to, co typowe. Do dzieła Balzaca nawiązywali przedstawiciele prawie wszystkich kierunków w prozie, bądź jako kontynuatorzy (realiści, naturaliści), bądź jako przeciwnicy (twórcy nowej powieści). W polskiej nauce o literaturze doszukiwano się jego wpływu na J.I. Kraszewskiego, B. Prusa, J. Korzeniowskiego, a nawet na J. Słowackiego (polemika 1897–1901 dotycząca wpływu noweli La Grande Bretèche 1832 na Mazepę). Pierwsze przekłady utworów składających się na Komedię ludzką ukazały się w Polsce już w XIX w.: F.S. Dmochowski (1834–38), 8-tomowy Wybór dzieł w «Bibliotece Najcelniejszych Utworów Literatury Europejskiej» (1880–84); największe zasługi w upowszechnianiu dzieła Balzaca położył T. Boy-Żeleński, który 1909–33 przetłumaczył i wydał — opatrując przedmowami — większą część Komedii ludzkiej, a także publikował liczne artykuły i studia (Balzac 1934, wydanie pt. O Balzaku 1950); po wojnie utwory Balzaca (ponad 20) tłumaczył J. Rogoziński, uzupełniając Studia obyczajowe i Studia filozoficzne.
Bibliografia
Komedia ludzka, t. 1–24, Warszawa 1957–67;
La comédie humaine, vol. 1–12, Paris 1976–81;
Oeuvres diverses, vol. 1–2, Paris 1994.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Balzac Honore z przyjaciółmi, obraz P. Chardina. H. Balzac z przyjaciółmi przebrani w stroje wieśniaków, 1840fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Balzac Honore, Femme superieure z cyklu Les Employes, korekta autorska fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia