Balcerowicz Leszek

fot. J. Herok/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Balcerowicz Leszek, ur. 19 I 1947, Szpetal Dolny (ob. dzielnica Włocławka),

ekonomista i polityk; twórca programu zmiany systemowej polskiej gospodarki.

Urodził się 19 I 1947 w Szpetalu Dolnym koło Lipna, Jest absolwentem Wydziału Handlu Zagranicznego SGPiS (do 1949 i od 1991 — SGH), od 1970 pracownik naukowy tej uczelni. Jest żonaty, ma troje dzieci: z pierwszego małżeństwa – syna Macieja (ur. 1974), z drugiego — syna Wojciecha (ur. 1980) i córkę Annę (ur. 1984). Obecna żona — Ewa Delawska jest ekonomistką, absolwentką SGH.

Kariera akademicka

W czasie studiów i wcześniej wyczynowo uprawiał sport (m.in. 1962 roku został mistrzem juniorów Polski w biegach przełajowych na 1500 m). W 1974 uzyskał tytuł Master of Business Administration (MBA) w Saint John’s University w Nowym Jorku. W 1975 obronił (przygotowaną w dużej części w czasie pobytu w Stanach Zjednoczonych) pracę Koszty przedsięwzięć innowacyjnych i uzyskał stopień doktora nauk ekonomicznych. Odbył staże naukowe w University of Sussex (1978 i 1985) i uniwersytecie w Marburgu (1988) oraz był wykładowcą w uczelniach wielu krajów świata, m.in. Austrii, Belgii, Czech, Francji, Niemiec, Stanów Zjednoczonych czy Wielkiej Brytanii. W latach 1978–80 pracował w Instytucie Podstawowych Problemów Marksizmu-Leninizmu przy KC PZPR i jednocześnie w Instytucie Rozwoju Gospodarczego SGH. W 1990 uzyskał stopień doktora habilitowanego za pracę Systemy gospodarcze. Elementy analizy porównawczej. Od 1992 jest profesorem i kierownikiem nowo utworzonej wówczas Katedry Międzynarodowych Studiów Porównawczych w SGH. Od 2006 jest członkiem PAU.

Balcerowicz był współzałożycielem, a 1992–2000 — przewodniczącym Rady i Rady Naukowej Fundacji Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych CASE. Jest członkiem Europejskiego Towarzystwa Ekonomicznego i Towarzystwa Ekonomistów Polskich — od marca 2007 przewodniczącym jego Rady.

Jest doktorem honoris causa kilkunastu (2006 — 16) europejskich i amerykańskich uczelni — pierwszy tytuł otrzymał 1993 od francuskiego Uniwersytetu d’ Aix-Marseille III w Aix-en-Provence.

Odznaczenia, nagrody

W 2005 został odznaczony Orderem Orła Białego.

Jest również laureatem wielu prestiżowych nagród i wyróżnień, m.in. 1992 — nagrody Ludwiga Erharda (najbardziej prestiżowe wyróżnienie przyznawane przez niemieckich ekonomistów); 1998 — tytułu „Minister Finansów 1998 roku” (nagrody brytyjskiego miesięcznika finansowego); 2001 — Nagrody Fundacji F.A. von Hayeka (przyznawanej co 2 lata za wkład w rozwój gospodarki wolnorynkowej) oraz nagrody im. Carla Bertelsmanna za wybitne osiągnięcia w dziedzinie transformacji ustrojowej w Polsce; 2002 — nagrody Fundacji Fasela za zasługi dla społecznej gospodarki rynkowej; 2004 — tytułu Bankiera Roku (nagrody przyznawanej przez brytyjski miesięcznik „The Banker”) oraz tytułu Najlepszego Prezesa Banku Centralnego w Europie Środkowej i Wschodniej (nagroda „Emerging Markets Awards”.

Kariera polityczna

W latach 1970–81 był członkiem PZPR, z której wystąpił po wprowadzeniu stanu wojennego. Pracując w Instytucie Rozwoju Gospodarczego, 1978–81 zorganizował i prowadził dwa seminaria, które zaowocowały raportami: Reforma gospodarcza: główne kierunki i sposób realizacji (lato 1980) oraz Reforma gospodarcza: warunki i problemy realizacji (jesień 1981). Raporty te zawierały propozycję urzeczywistnienia koncepcji socjalizmu rynkowego, cechującego się szeroką autonomią przedsiębiorstw i dużym ograniczeniem roli państwa w gospodarce. Rozwiązania proponowane w raportach, wcześniej dyskutowane na wspomnianych seminariach, zostały później wykorzystane w tzw. planie Balcerowicza.

Od 1980 był doradcą ekonomicznym NSZZ „Solidarność”, a 1988–90 członkiem Komitetu Obywatelskiego przy L. Wałęsie. W latach 1995–2000 był przewodniczącym Unii Wolności.

Od 12 IX 1989 do 23 XII 1991 pełnił funkcję wicepremiera i ministra finansów w rządach kolejno: T. Mazowieckiego i J.K. Bieleckiego, a od 31 X 1997 do 8 VI 2000 w rządzie J. Buzka, będąc również przewodniczącym Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów. W latach 1997–2000 był posłem na sejm. Od 10 I 2001 do 10 I 2007 — Prezesem Narodowego Banku Polskiego.

Dokonania

Zainteresowania naukowe Balcerowicza koncentrują się wokół problematyki systemów gospodarczych oraz międzynarodowych stosunków gospodarczych. Jest twórcą programu zmiany systemowej polskiej gospodarki, zwanego planem Balcerowicza. Jest także autorem oficjalnych dokumentów programowych rządu: 1998 opracował Średniookresową strategię finansową (na lata 1999–2001), która przewidywała m.in. ograniczenie deficytu budżetu państwa, zmniejszenie fiskalizmu, czyli obciążeń podatkowych, zwiększenie wydatków na dziedziny związane z bezpieczeństwem obywateli oraz wspierające rozwój gospodarczy (infrastruktura, badania naukowe, oświata), decentralizację finansów publicznych, uproszczenie i ustabilizowanie systemu podatkowego, oraz 1999 — Strategię finansów publicznych i rozwoju gospodarczego. Polska 2000–2010, prezentującą instrumenty polityki gospodarczej, które należy zastosować, aby zapewnić wysokie i trwałe tempo wzrostu gospodarczego i by wzrost ten pociągał za sobą zmniejszanie się stopy bezrobocia. W 1998 współtworzył także Białą księgę podatków, a 1999 przygotował całościową reformę systemu podatkowego, ale projektów tych nie zrealizowano.

Główne publikacje książkowe: Systemy gospodarcze. Elementy analizy porównawczej (1989); Wolność i rozwój. Ekonomia wolnego rynku (1995); Socjalizm, kapitalizm, transformacja (1997); Państwo w przebudowie (1999). Jest również autorem cyklu felietonów Balcerowicz wprost, zamieszczanych w tygodniku „Wprost”.

Plan Balcerowicza

Strategicznym celem planu było odejście od gospodarki scentralizowanej, nakazowej i wprowadzenie gospodarki rynkowej, a jego głównymi celami doprowadzenie do stabilizacji makroekonomicznej i liberalizacji mikroekonomicznej oraz wprowadzenie niezbędnych do realizacji tych celów zmian instytucjonalnych, ale także demokratyzacja życia politycznego i budowa społeczeństwa obywatelskiego.

Plan został przyjęty przez sejm XII 1989 i zaczął być realizowany od 1 I 1990. Był jednym z najważniejszych elementów procesu transformacji ustrojowej. W zakresie stabilizacji makroekonomicznej miał na celu: zlikwidowanie nierównowagi rynkowej, będącej chroniczną cechą gospodarki socjalistycznej i zahamowanie hiperinflacji (jesienią 1989 miesięczna stopa inflacji sięgała 50%); ustabilizowanie wartości złotego i stworzenie warunków dla jego, początkowo ograniczonej, wymienialności; zastąpienie nakazowo-rozdzielczego systemu zarządzania gospodarką mechanizmami rynkowymi. Dla zahamowania inflacji oraz zrównoważenia rynku prowadzono restrykcyjną politykę pieniężną, polegającą na ograniczeniu podaży pieniądza, likwidacji większych dotacji i subwencji, wprowadzeniu realnych stóp procentowych od kredytów bankowych, w tym również zaciągniętych przed 1990 (np. kredytów spółdzielni mieszkaniowych). Przyjęto zasadę ostrego ograniczenia budżetów przedsiębiorstw, wprowadzając podatek od ponadnormatywnych wynagrodzeń sięgający 500% (tzw. popiwek). W ramach liberalizacji mikroekonomicznej m.in. uwolniono ceny (od 1 I 1990) i w efekcie już na początku transformacji 90,0% cen kształtował rynek, czyli popyt i podaż, a nie rząd; zliberalizowano prawo własności — w efekcie mogły swobodnie powstawać prywatne przedsiębiorstwa dowolnej wielkości i w dowolnej branży. Dla ustabilizowania złotówki wprowadzono ograniczoną (wewnętrzną) wymienialność złotego oraz przez prawie półtora roku utrzymywano stały kurs walutowy względem dolara. Tę część planu Balcerowicza wspierały międzynarodowe instytucje walutowe przez udzielnie pożyczki stabilizacyjnej. Równocześnie wprowadzono liczne zmiany instytucjonalne: przeprowadzono demontaż nakazowo-rozdzielczego systemu zarządzania gospodarką narodową, zlikwidowano pośrednie szczeble zarządzania (zjednoczenia), podzielono przedsiębiorstwa wielozakładowe, zlikwidowano ministerstwa branżowe. Jednocześnie prowadzono prywatyzację przedsiębiorstw państwowych, wprowadzono regulacje prawne sprzyjające powstawaniu nowych przedsiębiorstw prywatnych i napływowi kapitału zagranicznego. W 1991 sektor prywatny wytwarzał ok. 45,0% PKB, podczas gdy na koniec 1989 — 28,0%. Inne zmiany instytucjonalne przeprowadzone w latach 1990–1991 w ramach Planu Balcerowicza to: odejście od systemu monobanku i stworzenie rzeczywistego dwustopniowego systemu bankowego: bank centralny–banki komercyjne; zwiększenie zakresu niezależności banku centralnego od rządu i parlamentu; stworzenie systemu pozabankowych instytucji finansowych, m.in. Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie, systemu instytucji ubezpieczeniowych (powstało kilkanaście towarzystw ubezpieczeniowych, uchwalono ustawę o ubezpieczeniach); zapoczątkowanie zmian w systemie finansów publicznych, m.in. uchwalono nowe prawo budżetowe, zapoczątkowano reformy systemu podatkowego (wprowadzenie powszechnego podatku od dochodów osób fizycznych PIT, ustanowienie policji skarbowej), likwidacja ok. 30 funduszy celowych, decentralizacja finansów publicznych przez ustanowienie budżetów gmin. Dzięki planowi, na mocy porozumienia z Klubem Paryskim z IV 1991, zredukowano też zadłużenie zagraniczne Polski (o 16,5 mld USD, czyli ok. 50,0%).

Realizacja planu Balcerowicza wywołała różnorodne skutki. Jednoznacznie pozytywnie jest oceniane duże zmniejszenie inflacji — w 2. połowie 1990 miesięczna inflacja spadła do 2%; bardzo szybko udało się zlikwidować nierównowagę gospodarczą oraz przywrócić zaufanie społeczeństwa do złotego. Wprowadzenie mechanizmu rynkowego ujawniło liczne słabości polskiej gospodarki; struktura produkcji, w okresie gospodarki socjalistycznej zdominowana przez przemysł ciężki, ukierunkowana na współpracę z krajami RWPG, okazała się nieprzystosowana do struktury potrzeb polskiego społeczeństwa; w przemyśle państwowym nastąpił spadek produkcji o ok. 30%; jednocześnie wystąpiło zjawisko jawnego bezrobocia (w połowie 1991 wyniosło ok. 1,5 mln osób) oraz zmniejszenie realnych dochodów dużej części społeczeństwa. Plan Balcerowicza wywołał wśród ekonomistów i polityków silne kontrowersje. Jego przeciwnicy nadali mu miano terapii szokowej i zarzucili, że wywołał on zbyt głęboką recesję. Mimo zmieniających się rządów i odejścia 1991, następnie powrotu 1997 i ponownego odejścia Balcerowicza ze stanowiska wicepremiera i ministra finansów jego plan i wyznaczony przezeń kierunek jest w zasadniczych punktach kontynuowany.