arystokracja

arystokracja

[gr. áristos ‘najlepszy’, kratós ‘władza’],

elitarna warstwa społeczna, zajmująca najwyższą pozycję w społeczeństwie, do której przynależność wynika ze szlachetnego urodzenia i jest dziedziczna (arystokracja rodowa);

wykazuje tendencje do zamykania się przed napływem nowych osób. W starożytnej Grecji etos arystokracji kładł nacisk na oddawanie się ćwiczeniom fizycznym, poezji i muzyce, a dyskredytował pracę zarobkową; arystokracja nie uchroniła swojej ekskluzywności przed nowobogackimi; reformy Solona osłabiły znaczenie arystokracji rodowej, wprowadzając rządy obywateli mających odpowiedni status majątkowy; dalszym podważeniem jej roli były reformy Klejstenesa, które stworzyły podstawę demokracji ateńskiej. W starożytnym Rzymie funkcję arystokracji w podobny sposób pełnił patrycjat.

W średniowiecznej Europie, wraz z pojawieniem się systemu feudalnego, termin arystokracja oznaczał wąską grupę, określaną jako możnowładztwo, parowie lub baronowie (którzy jednocześnie stanowili najzamożniejszą warstwę rycerstwa), charakteryzującą się posiadaniem dużych dóbr ziemskich, siły militarnej i przywilejów, wyznaczających stopień niezależności od monarchy; jej władza opierała się na hierarchicznych strukturach feudalnych, od XV w. zaś na tworzonym przez nią systemie klientarnym; arystokracja stała się najwyższą warstwą szlachty wyróżnioną posiadanymi (dziedziczonymi lub otrzymywanymi od monarchy) tytułami arystokratycznymi (książąt, markizów, hrabiów, wicehrabiów, baronów). Powstanie państw o ustroju monarchii absolutnych oraz wzrastająca konkurencja oligarchii kupieckiej przekształciły arystokrację w grupę ściśle uzależnioną od monarchii i pozbawioną rzeczywistej władzy choć nadal społecznie uprzywilejowaną (jak we Francji) lub mieszającą się z oligarchią finansowo-kupiecką i uczestniczącą w rządzeniu państwem wraz z monarchą i warstwami średnimi (Wielka Brytania). W polsko-litewskiej Rzeczypospolitej arystokracja, której pojęcie było sprzeczne z ugruntowaną zasadą formalnej równości stanu szlacheckiego, w zasadzie nie istniała, a nieliczne tytuły arystokratyczne były pochodzenia obcego (litewskie, ruskie, od 2. połowy XVI w. nadawane przez cesarzy rzymskich, papieży, a po 1773 również przez władców państw zaborczych); odpowiednik arystokracji stanowiła w środkowowschodniej Europie magnateria.

Rewolucja francuska 1789–99 i rewolucje 1. połowy XIX w. zakwestionowały zasadność istnienia arystokracji; w okresach restauracji tylko przejściowo i nie w pełni odzyskiwała ona dawną pozycję społeczną i polityczną, z czasem tracąc całkowicie uprzywilejowaną rangę polityczną; dłużej (niekiedy do współczesności) jej potomkowie zachowali przynależność do elity społecznej i kultywują pewne elementy tradycji lub co najmniej świadomość swego pochodzenia.

W XIX w. odrodzenie idei arystokracji jako wartości duchowej, widoczne zarówno w piśmiennictwie historycznym, jak i politycznym, było związane z narodzeniem się indywidualizmu romantycznego, przeciwstawianego oświeceniowemu kultowi równości i rewolucji; prowadziło to do eksponowania ducha arystokratyzmu jako wyrazu hołdu dla jednostki obdarzonej wyjątkowymi zdolnościami, a także dla wspólnot narodowych czy rasowych, którym przypisywano nieprzeciętne wartości (J.A. de Gobineau, F.W. Nietzsche). Na przełomie XIX i XX w. ideę arystokracji głosili niektórzy przedstawiciele myśli politycznej (G. Mosca, V. Pareto) oraz socjologii (K. Mannheim, M. Weber), którzy wobec kryzysu demokracji burżuazyjnej oraz popularności haseł rewolucji proletariackiej postulowali powrót do koncepcji arystokratycznych, realizowanych w formie rządów elit, przede wszystkim intelektualnych. Teorie te sprowadzały się do twierdzenia, że każdy system rządów — demokratyczny czy totalitarny — jest skazany na wytworzenie się wykwalifikowanej warstwy rządzącej, którą charakteryzuje dążenie do utrzymania dziedzicznej władzy i dominacji w strukturach społeczno-politycznych.