archaik
 
Encyklopedia PWN
archaik
[gr. archaikós ‘staroświecki’, archaíos ‘starożytny’],
era archaiczna, eon archaiczny, azoik, archeozoik,
geol. pierwsza wielka jednostka czasu (jednostka geochronologiczna) w dziejach Ziemi; trwał od ok. 4 mld do 2,5 mld lat temu; także jednostka chronostratygraficzna (eonotem) obejmująca powstałe w tym czasie skały.
Górna granica archaiku jest jednocześnie dolną granicą kolejnego eonu — proterozoiku; dolna granica archaiku jest dyskusyjna: zwykle przyjmuje się, że stanowi ją wiek najstarszych skał ziemskich lub zawartych w tych skałach minerałów, albo też nawet wiek planety (ok. 4,6 mld lat).
W archaiku Ziemia podlegała intensywnej ewolucji; formowały się i ulegały przemianom jej sfery: jądro, płaszcz, litosfera, skorupa ziemska, a także biosfera, atmosfera i magnetosfera. W najstarszym archaiku Ziemia otrzymywała jeszcze znaczną ilość materii kosmicznej w postaci meteorytów. We wczesnym archaiku Ziemia była dużo gorętsza niż obecnie; jej jądro było podobne, co do składu i rozmiarów, do dzisiejszego; skorupę ziemską budowały głównie skały zbliżone do bazaltów. Struktura archaicznych partii litosfery ziemskiej, której skały podlegały wielokrotnemu i intensywnemu metamorfizmowi wskazuje, że już w początkach archaiku działały procesy tektoniki płyt; doprowadziły one do powstania 2 wielkich kontynentów, które w ciągu kolejnych etapów historii Ziemi uległy rozczłonkowaniu, a ich fragmenty stawały się częściami kontynentów nowo powstających. Dźwigane w procesach górotwórczych (np. saamidy), a następnie niszczone partie skorupy ziemskiej były źródłem materiału dla skał osadowych. Wielkie obszary litosfery Ziemi podlegały intensywnemu wulkanizmowi. Atmosfera ziemska w archaiku miała charakter redukcyjny: zawierała głównie dwutlenek węgla i azot; ilość tlenu nie sięgała 1% zawartości dzisiejszej. Istnieją przesłanki wskazujące, że w wodach archaicznego oceanu Ziemi był rozpuszczony głównie węglan sodu (a nie chlorek jak obecnie).
Świat organiczny. W najstarszych skałach archaiku dotychczas nie znaleziono skamieniałości ani śladów działalności organizmów. Natomiast nierzadka jest w skałach osadowych i metamorficznych substancja węglista ze znacznymi ilościami lekkiego izotopu węgla 12C, co świadczy o intensywnej produkcji biomasy w ówczesnych oceanach. Pierwsze żywe istoty na Ziemi były zapewne bezjądrowymi organizmami jednokomórkowymi (Eubacteria); zalicza się do nich m.in. sinice, które zasiedlały archaiczne oceany i w skałach tego wieku odgrywają rolę skałotwórczą; ich procesy życiowe doprowadziły do powstania częstych w archaiku wapieni stromatolitowych (stromatolit). Najstarszymi skamieniałościami na Ziemi są relikty sinic z czertów stromatolitowych w Pilbara (zachodnia Australia), pochodzące sprzed ok. 3,5 mld lat, nieco młodsze stromatolity (3 mld lat) i skamieniałości o nieokreślonej przynależności systematycznej (akritarchy) są znane z południowej Afryki. Rozwój życia w archaiku spowodował istotne zmiany w składzie atmosfery, tj. stopniowy wzrost zawartości tlenu, będącego produktem fotosyntezy. Zainicjował także procesy geologiczne polegające na powstawaniu skał w wyniku działalności organizmów (osadowe skały organogeniczne, np. wapienie stromatolitowe).
Skały. Ze skał archaiku są zbudowane najstarsze jednostki tektoniczne dzisiejszych kontynentów — platformy prekambryjskie; krystaliczne fundamenty platform kryją się zwykle pod grubym płaszczem skał osadowych i wulkanicznych, a odsłaniają się głównie na obszarach tarcz (np. bałtyckiej, kanadyjskiej). Utwory archaiku występują też w osiowych partiach niektórych młodszych pasm fałdowych. W archaicznych partiach skorupy ziemskiej dominują skały metamorficzne i magmowe. Szczególną cechą archaicznej skorupy ziemskiej jest występowanie w jej obrębie 2 wyraźnie różniących się od siebie grup kompleksów skalnych: stref granulitowo-gnejsowych (uważanych za relikty dawnej kontynentalnej skorupy ziemskiej) i stref granitowo-zieleńcowych (zwanych także pasmami zieleńcowymi i utożsamianych z dawną skorupą oceaniczną). Najstarszymi znanymi skałami Ziemi są gnejsy tzw. łańcucha Limpopo (Afryka), o wieku ok. 3,8 mld lat (datowanie izotopowe); najstarszą materię znalezioną na Ziemi stanowią, odkryte w zachodniej Australii, cyrkony, datowane metodą izotopową na ok. 4,2 mld lat. W Polsce wiek archaiczny przypisuje się niektórym skałom fundamentu krystalicznego platformy wschodnioeuropejskiej (podłoże północno-wschodniej części kraju); za archaiczne uważano dawniej również niektóre skały metamorficzne występujące w Tatrach i Sudetach.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia